Donderdag 30 November 1944. Oos : Nu zijn er nieuwe bedden gekomen. Er mankeren schroeven aan zodat ze niet gebruikt kunnen worden.

30 November 1944  Do

De Deen heeft vannacht wel het toppunt gepresteerd van wat we hem toevertrouwden. Gisterenavond kwam hij zijn nood klagen, dat men hem zijn bed weggehaald had, zijn fijne houten bedje. Nu zijn er nieuwe bedden gekomen, stalen bedden met stalen matrassen. Maar… typisch A.E.G. … er mankeren schroeven aan zodat de bedden niet gebruikt kunnen worden. … Frau Lisureck heeft toen gevraagd of hij maar niet in het bed van Ophalens, de Belg, die nooit komt, op onze kamer wil gaan liggen. Daar komt hij, verontwaardigd, want de lakens van O. liggen er nog, en zijn matrassen, en dat is te vies voor mijnheer. Hij aarzelt een uur, of hij die vieze dingen zal aanpakken of niet… Dan gaat hij weer naar beneden om te zien of hij beneden nog plaats kan vinden. Vanmorgen horen we nu, dat hij op de grond geslapen heeft, matrassen op de grond natuurlijk. Dit vindt hij minder vies dan in een bed waar een ander in geslapen heeft. Hij zal ook nog veel moeten leren, dit moederskindje.

Hij heeft anders wel zo plotseling merkwaardige opmerkingen, onze Deen. “Darf ich mahl was fragen?” begint hij altijd en dan komt er iets wat je niet verwacht. “Hebben jullie je eigenlijk ooit gerealiseerd dat je het zo goed had, en heb je dat gewaardeerd  of vanzelfsprekend gevonden in Holland?”  Inderdaad ik moet erkennen dat ik het me niet voldoende gerealiseerd heb.

Jan is thuis vandaag. Hij voelde zich gisterenavond wèrkelijk niet lekker, en was sloom en lamlendig zodat ik me geërgerd heb aan hem. Nu heeft hij de strop dat vandaag het concert waar hij kaarten voor had, uitgesteld is tot Maandag. …

Vanavond met Hans v Griffen in de Raadskelder in Utrecht gegeten. … … Ja, waarom eigenlijk niet de afspraak die we een half jaar geleden gemaakt hebben kan helaas niet doorgaan. Jan en Hans zijn hun normale Donderdag bezoekje komen afsteken. Pannekoeken gebakken. Gezellig gepraat over de studentenwereld van “vroeger”.

Woensdag 29 November 1944. Oos : Al deze mensen zijn geschikt als het alles op wieltjes gaat, maar als er ruzie is, zijn het beesten.

29 Nov  Wo

De morgen begint al slecht. Met het “Springertje” van KwLb had ik afgesproken dat ik vandaag eens met de goede trein zou komen om samen met haar naar de fabriek te lopen. Zogezegd een afspraakje. Maar natuurlijk loopt het mis. Op den “Sonderzug” stond dat de trein naar Potsdammerplatz reed, en we stapten op aanraden van de stationsbeambte in (op het Stettiner Bahhof). Laat dat kreng nu nergens stoppen, zodat we terug moesten rijden naar de Fr.strasse en dus de gewenste trein misten.

’s Middags heb ik een poosje met haar staan praten, maar ik kon haar niet alleen te pakken krijgen. Helga was jaloers als ik weet niet hoe! Ja, het wordt koud en ik krijg behoefte aan wat warms om me heen. De behoefte naar een vrouw is bij mij in het najaar nog groter dan in het voorjaar merk ik wel. Het is ellendig als je ieder opkomend gevoel van liefde direct moet onderdrukken. Ik geloof niet dat dit zonder effect blijft op den duur. We zijn rare kerels geworden als we weer thuis komen in Holland. Ofwel ik trap er bij de eerste de beste vrouw in, ofwel ik blijf vrijgezel. Anders kan ik het me niet voorstellen!

Vanavond is er groot “feest” in het Lager, Frau Welke, de secretaresse van Hutter, komt vanavond op bezoek. Frau Lisurek heeft ons gisteren al uitgenodigd te komen, en nu had ik me een oude tante voorgesteld die eens “gezellig” kwam doen. Maar daar komt me een mondaine griet, een barmeisje zo ongeveer, verdraaid aantrekkelijk en jong. Een type als Riekje Sillman. Eigenlijk een walgelijke vertoning, ettelijke jongens proberen zich op hun best voor te doen, allerlei kunstproducten worden tevoorschijn gehaald en Japie Terborg speelt ononderbroken. Waar blijft op zo’n moment de haat die b.v. tijdens die verhuiskwestie uit Köpenick zo opgelaaid is? Dit meisje, deze maîtresse of maintené van Hutter beslist in feite wat er met ons, het buitenlandersvee, gebeurt. Of we kolen hebben of dat we moeten verrekken van de koude, of we dekens hebben of niet, of we vroeger binnen moeten zijn of niet. Gelukkig staat Frau Lisureck op goede voet met haar, maar bij wie haal je “recht” als je niet netjes behandeld wordt? Nergens. Al deze mensen zijn geschikt als het alles op wieltjes gaat, maar als er ruzie is, zijn het beesten (ook dit lieve kind!) omdat ze met niemand rekening behoeven te houden.

Jan : 

Woensdag 29 November 1944.

…

Vanochtend werd ik plotseling bij Schütz ontboden. Toen ik binnenkwam joeg hij me een doodschrik op het lijf door te vragen of ik in lang niets van huis gehoord had. Ik verwachtte dus minstens een overlijdensgeval thuis. Maar goddank was het niet zoo erg. De AEG hoofdkantoren Friedrich-Karl-Ufer hadden van de AEG Amsterdam een brief gekregen van de 10^e November waarin om inlichtingen over mij gevraagd werd, daar ze niets meer van me gehoord hadden thuis. Ik kon Schütz verzekeren, dat bij mij hetzelfde het geval was, en dat ik na een brief van 30 September ook geen berichten meer had. Hij was erg vriendelijk, en dicteerde onmiddellijk een brief terug, en vertelde me trouwens dat als er nog eens iets snel naar huis te berichten was, ik het via hem kon doen. Erg aardig.

Dinsdag 28 November 1944. Oos : De doorbraak in de Elzas is, geloof ik, niet beslissend, ze moeten daar de Rijn nog over.

28 Nov  Di

Komkommertijd. Het is zeer spannend wat de militaire kant betreft, bij Aken wordt er met materiaal gesmeten, en beide zijden hebben enorme hoeveelheden troepen ingezet. Het is de vraag of de beslissing hier valt, of dat er van beide kanten geen kracht meer over is aan het eind. Twee weken duurt de slag nu al, het kan nog wel twee weken duren. De doorbraak in de Elzas is, geloof ik, niet beslissend, ze moeten daar de Rijn nog over.

Vanavond geluisterd naar Bach, Brahms  en Schumann, Walter Gieseking speelde. Het is soms of je weer in Tivoli zit te luisteren naar v. Otterloo……

Morgen schrijft Oos:

Gisteren vergat ik een onderhoud met Nowak te noteren. Ik kwam van Clb waar ik voornamelijk had zitten praten, zonder iets in mijn handen of zo. Daar komt hij aangestoven. Vroeger was ik toch wel een beetje bang geweest dat hij wat vragen zou, maar tegenwoordig gaat het zo: Guten Tag Her Dokter, … … und haben Sie mein Bericht über die Gelierversuch schon gelesen? … Dan stottert hij wat van geen tijd, en het ligt op mijn tafel en zo, en hij wil afscheid nemen. Dan vraag ik nog of hij er niet voor zorgen kan dat ik na acht uur op straat mag. Hij wimpelt dit af, heeft geen tijd, en Donderdag maar terugkomen enz.  Auf wiedersehen… Het geheel speelt zich buiten, op het fabrieksterrein af. Brutaal zijn, altijd in het offensief. Geldt dit alleen hier in D. of ook in de rest ven de wereld, überhaubt in het “leven”?

Maandag 27 November 1944. Oos : Nu moet er met dit stuk dégeneré eindelijk maar eens openlijk “stront “ komen.

Alarm nr 166, van 18:45 tot 19:35.

27 November 1944 Ma.

Naar Kees voor de schoenen. Kees is het weekend naar buiten geweest, 100 km Noordelijk van Berlijn. Voor zijn baas waren de koffers met erwten en bonen te zwaar. Hij vertelt van gezellige avonden met een boswachter die Wilhelmintje en Juliana vroeger gezien heeft bij jachtpartijen. En een aardige dochter… Verder goede (snaps) borrels, een hoop goed eten en een prachtige omgeving voor wandelingen.

De schoenen zijn nog niet klaar, en er komt natuurlijk alarm. In de kelder maak ik een typische Belgische flertation mee, tussen een klein dikkerdje met rood haar, en lol in de buik en een soldaat. Dit was nu eens niet grof maar wel erg vrij. Kees probeert aan te tonen hoe vrij hij zich wel beweegt tussen al die Duitsers.

Naar huis, in de S-bahn, sta ik tegenover een jongen van 19 jaar, kleiner dan ik, met één arm.

Vanavond zit me steeds het lied in mij hoofd dat ik gisteren door de radio hoorde, uit Undine:

Vater Mutter Schwester Bruder

Hab ich in der Welt nicht mehr

Kehr ich wieder in die Heimat

Find ich alles öde’und leer.

Vanavond besloten met Paans dan tenslotte toch maar officieel “stront” te maken. Gisteren vertelde Heijkens aan Jan: “Wij zitten in dezelfde groep van de kerstviering”. Het is dus niet voldoende dat Paans zich met ons bemoeit, als wij een kerstfeest gaan vieren, neen, hij gaat zelfs “tegen” organiseren. Nu moet er met dit stuk dégeneré eindelijk maar eens openlijk “stront “ komen.

Jan : 

Maandag 27 November 1944.

…

Het is me vanmiddag voor het eerst sinds ik op de AEG ben overkomen, dat ik het jammer vond, dat het kwart over vijf was. Ik zat zoo prettig te werken aan mijn voordracht voor de Spreekrans. Met fabriekswerk heb je er niet zoo gauw last van, dat de tijd snel voorbijgaat.

Zondag 26 November. 1944 Oos : Daarom wordt nu Bas c.s naar het Westen gestuurd, en die kerels, omdat de fabriek kapot is, hierheen!

26 Nov.  Zo.

Lang uitgeslapen. Jan gaat kaarten kopen voor het concert van Donderdag. Hij voelt dat hij dien dag ziek zal zijn.

Er komen kolen, een flinke kist naar boven gebracht. Altijd zijn er mensen die het verdommen een beetje te helpen.

Naar Herzberge. Laat, we gaan de stad in, en kunnen natuurlijk geen enkele bioscoop meer in. De jongens gaan dus maar mee naar mijn kamer. Gauw de kachel aan gemaakt.

Vandaag heb ik een zeer vrijgevige bui: Ik deel beschuit uit, later bak ik voor Pels en Jan dB pannekoeken, en als hans dan net komt als ik klaar ben, moet ik hem nog wat beschuit geven. Gek is het dat je er de ene dag behagen in schept om iets uit te delen, terwijl je de anderen dag alles liefst zelf zou opeten. Pels blijft nog wat na.

Een gezellige avond. De Deen (Arnberg) komt even aan, en ook Thijs en Gerrit de Vries.

Jan dB komt met het verhaal thuis dat een fabriek van Borsig alle arbeiders uit een fabriek in het Ruhrgebied hier in Berlijn gekregen heeft! Daarom wordt nu Bas c.s naar het Westen gestuurd, en die kerels, omdat de fabriek kapot is, hierheen!

Jan : 

Zondag 26 November 1944.

…

Hoe dan ook ik kwam om 6 uur bij de Staatsoper en trof daar een enorme ravage. Puin versplinterde balken enz. enz. Kapotte deuren niet te vergeten. Het blijkt dat de Staatsoper weer eens geluk gehad heeft, want Vrijdagnacht is een zware luchtmijn er vlak voor gevallen, tusschen de Universiteit en de Staatsoper in. vijftien meter verder, en hij was in de zaal gevallen. Nu is alleen het zijvleugeltje met de vestiaire vernield en de voorgevel vrij sterk beschadigd, maar de zaal heeft absoluut niets. Dat gebouw is toch onder een gelukkig gesternte opgericht!

De verkoop was nu in het Schauspielhaus. Om 9 uur was ik er, en er stond een enorme rij, waar ik betrekkelijk voorin stond. Om half tien konden we naar binnen gaan. D.w.z. het was de bedoeling. Maar om even voor half tien kwam ineens de achterste helft van de rij aanhollen, en stelde zich vlak voor de deur, haaks op onze rij. Wij namen dat niet en gingen naar voren, zoo ver als we konden. Er werd een deur geopend, en beide rijen drongen naar binnen, het was een ontzettend gedrang. Ik heb hier in Berlijn geleerd, dat, als je in gedrang komt, je het beste doet, meteen je jas los te knopen, omdat anders alle knopen er af vliegen. Het viel me mee dat mijn vulpen niet gebroken is.

Hoe dan ook, we stonden in de rij voor de kassa, maar allereerst door elkaar wat nummers betreft en verder stonden er ook nog vele naar voren gedrongen ongenummerden in. Met veel moeite, ontzettend gekanker en D. spreekkoren, fortissimo: “Heraus! Heraus! Heraus! Heraus!” konden we tenslotte de rij zuiveren van vreemde penetratie. Om kwart over 11 had ik mij kaartje.

…

Zaterdag 25 November 1944. Oos : Vanmorgen vlot mijn “werk” gedaan: eerst het dagboek, toen de sommetjes van gisteren,

25 November  Zaterdag

Vanmorgen vlot mijn “werk” gedaan: eerst het dagboek, toen de sommetjes van gisteren, wat diffusieproeven gewogen en toen wat grafiekjes gemaakt en het Russische alphabet verder geleerd. Dat valt niet mee, Russisch maar het alphabet moet ik toch beslist kennen.

Na twaalven eerst naar Jan Egberts toe, om eventueel kaarten voor morgen in ontvangst te nemen, dit gaat echter niet door, de kaarten zijn er niet. Na aanhoren v.h. Wehrmachtsbericht, verdwijn ik weer.

Vanavond weer naar Borris. De dame die altijd aanwezig is, de zuster van de mummie, vertelt dat haar zoon geen bericht meer stuurt. Haar brief kreeg ze terug. Ze hoopt vurig dat de oorlog spoedig afloopt.

Jan en Groenhart komen veel te laat. Borris houdt nog één voordracht en begint dan een volgende cursus.

Na thuiskomst nog koken en zo.

Vrijdag 24 November 1944. Oos : Wat een ellende, wat een onbeschrijfelijke ellende wordt er hier geleden.

Alarm nr 165, bombardement nr 35, van 06:55 tot 07:40

24 November

Vandaag eerste Russische les van Anna ( Anna   ) Stepurskaja. “Dein erstes russiscghes Buch”. Een grappig kind is die Anna, echt zo’n ongelikte beer. Ze loopt als een paard, een paardje eigenlijk, en is zo vrolijk en spontaan, helemaal niet verlegen en toch een beetje preuts. Je ziet hier types die je nooit meer zult zien in je leven. Ook de kleding van deze Ost meisjes is een probleem, en een bron van studie op zichzelf. Over het algemeen begrijp je niet hoe ze het klaarspelen met de primitieve middelen zoiets te bereiken.

Vandaag na de wiskunde naar huis, en als we in het station aankomen horen we dat er alarm is. Snel tegen de stroom in naar huis. Als er geschoten wordt gaan we naar de kelder. Frau Lisureck heeft een kind van 1 jaar, een meisje, op bezoek. Ze heeft het niet meer gewaagd met het kind naar het station te gaan, want in het gedrang loop je veel te veel gevaar. Het kind houdt het hele gezelschap bezig. Ik moest natuurlijk direct aan huis denken. Anderhalf jaar oud is nu dat Petertje, en ik ken het kind nauwelijks. Als je met zo’n kind zit te spelen merk je pas wat je allemaal mist hier. In de S-Bahn stond een Ost meisje van een jaar of 18, zwanger. Wat hebben zulke mensen het zwaar. Een mogelijkheid voor haar kind te zorgen heeft zo’n vrouw niet, een primaire levensvoorwaarde voor een moeder is hier niet vervuld. Ze mag blij zijn als ze met de vader mag trouwen, maar ze zullen hier nooit één hoekje hun eigen mogen noemen. Wat een ellende, wat een onbeschrijfelijke ellende wordt er hier geleden. Ellende die niet alleen op materieel maar vooral op geestelijk gebied ligt. Voor dat dit alles weer de wereld uit is, en vooral: voordat de mensheid zover is dat ze niet alleen denkt aan vergelden, van wat eens is gebeurd, zal er nog heel wat water door de Rijn stromen.

Ook na het alarm, bij het afhalen van de bonnen, speel ik nog een tijd met het kind. Wanneer zal ik zover zijn dat ik met mijn eigen kinderen kan spelen? Er vallen wat luchtmijnen in de buurt.

Jan : 

Vrijdag 24 November 1944.

Eindelijk weer eens een alarm gehad. En het was weer goed raak ook. Drie luchtmijnen, vlak in de buurt, met tot gevolg, dat er bij ons in de kamer een hoop scheuren in de muren bijgekomen zijn. De kaart van het Westfront die ik aan de muur heb hangen was voor de helft losgescheurd. Maar het duurde niet lang, van 6.55 - 7.40.

Gek is, dat de luchtmijnen, die ze tegenwoordig gebruiken, geen knal geven. Eerst hoor je een geruis alsof er een groot log ding willekeurig vallend naar beneden komt duikelen (dat kan goed uitkomen, want  het zijn cylindrische bussen, zonder stroomlijnvorm, die willekeurig vallen). Dan, als je denkt: “nu komt het!”, houdt het geluid op. Een seconde of drie stilte en daarna een stoot van de lucht en een klap op je trommelvliezen. En dan wacht je weer op de volgende.

23 November 1944. Aus dem Führerhaubtquartier. Tapfere Jungen.

Donderdag 23 November 1944. Oos : We vinden langzamerhand toch dat het niet zo gek zou zijn als we wat dichter bij Holland zaten.

23 November 1944.

Brief van huis gekregen, van Mams, 13 October. Wel oud, maar toch leuk. Er zijn bommen gevallen in Utrecht.

Vandaag voorzichtig begonnen met Russisch. Voorzichtig, omdat iedereen zegt dat je het niet volhoudt, er komt een crisis na een paar weken, als je merkt dat het zo moeilijk is!

Jan Egberts komt vandaag, zoals gewoonlijk Donderdags. Paans komt ons weer storen, en is vervelend met zijn Kerstviering. Zoals het mos geworden is, ook vanavond pannekoeken gebakken.

Het ziet er naar uit dat er snel een beslissing valt. Merkwaardig is dat nu die jongens naar het Ruhrgebied weg zijn, we langzamerhand toch vinden dat het niet zo gek zou zijn als we wat dichter bij Holland zaten.

Oos is vergeten brief 126 van de 21e te posten:

P.S. 23 Nov. Twee dagen heb ik mijn brief laten liggen, waarvoor ik nederig excuus aanbied. Ik bedenk dat jullie al wel een prettig kerstfeest en een gelukkig Nieuwjaar kan wensen. Jammer dat ik er niet bij zal zijn.

Veel liefs

Oswald

Jan :

Donderdag 23 November 1944.

…

De radio is fijn. We hebben, dankzij Pessels bemiddeling nog een tweede koptelefoon gekregen, en zijn dus volledig ingespannen. Ik wil nu proberen er ook voor Fred een te pakken te krijgen. Dan heeft die tenminste ook wat.

’s Avonds heb je nu tenminste een aanduiding dat je naar bed moet. Eerst om 10 uur het tijdsein, dan de nieuwsberichten en tenslotte de commentaren. En dan, om kwart over tien naar bed.

Utrecht 13 October 1944. van Mams: Het ravitailleren gaat moeilijk. Het bemachtigen van aardappels is de grootste toer.

Utrecht 13 Oct ‘44

Mijn lieve Oswald.

Daar kregen we gisteren zowaar een brief van je! We stonden paf. Hij was van 15 Sept. dus een kleine maand oud. Je maakte het dus toen nog goed. Gelukkig. Wij maken het hier ook best, al zijn ook wij heel erg in spanning. Wat zal de naaste toekomst brengen? Jammer dat je zoo ver weg zit, lieve jongen; als je maar bij elkaar bent is het of de dingen minder erg zijn. Maar nu ben jij bezorgd over ons en wij over jou! Verleden week moesten alle mannen tussen 17 en 50 zich melden om te graven. Wij hebben ze niet in huis die in de termen vallen en zij zijn niet verder geweest dan de vestibule om te zoeken. Zeker vertrouwd op het eerlijke gezicht van Paps die open deed. Bij Nel zijn zij ook niet geweest. Daar was trouwens ook niemand. Het ravitailleren gaat moeilijk. Het bemachtigen van aardappels is de grootste toer. Steeds in de rij, en vaak voor niets omdat het op is als je aan de beurt komt. Gelukkig dat ik nog het een en ander in huis heb. Verstandig dat je ook wat bewaard hebt. Vanmorgen een lange brief van Barend. Hij is in de buurt van Bommel en heeft het best. Hij gaat pas naar huis, schrijft hij, als zijn vrienden met hem mee kunnen; hij hoopt dat het niet te lang zal duren en dan komt hij ons ook nog bezoeken. Hoe hij daar komt schrijft hij niet. Hij was daar aan ’t landkarteren. Van anderen horen wij eigenlijk niets. Wij leven tegenwoordig zooals ik me voorstel dat de menschen een paar eeuwen geleden in een vesting leefden. Binnenkort waarschijnlijk zonder electrisiteit. Gas 2 uur per dag. Water gelukkig normaal. Ik hoop dat deze brief je zal bereiken. Eigenlijk neem ik mijn petje af voor de posterijen die zonder trein en zonder auto’s tòch de brieven rond brengen! Maarten is natuurlijk, sinds er geen treinen meer gaan, ook niet boven water. Petertje is een lekkere schat. Nu lieverd, een stevige pakkert van je moeder. Houd je maar taai.

Terwijl wij koffie dronken zijn er een paar bommen gevallen in de buurt van het station, zeggen ze.

De brief van Barend, waar Mams naar verwijst:

Nieuwaal 8 Oct. ‘44

Beste Familie,

Op hert ogenblik zit ik in de voor u bekende streek van Zaltbommel.

Sinds half Augustus was ik aan het bodemkarteren in de Bommelerwaard. Na een treinbeschieting in Waardenburg ben ik het weekend 3-5 Sept. nog op de fiets in Holland geweest. 5 Sept. hier terug begon het hier geruchten te stromen. De manlijke bevolking in Bommel moest met spade aan de brug verschijnen. Het gevolg was dat de stad leeg liep. Een paar dagen later moest Bommel hals over kop evacueren. Alleen een karwei voor de vrouwen en kinderen. Mannen bleven weg. Sinds dien werden er verschillende maatregelen getroffen. Veldversterkingen werden aangelegd aan de N-zijde van de Waal. Het houtgewas binnendijks moest gekapt worden. Bootjes moesten allen naar de N-oever. In Bommel moest gegraven worden. Er kwamen niet genoeg mannen. Gevolg razzia’s. grote schieterijen door de grienden. Handgranaten werden gegooid in tabaksveldjes. Resultaat hier 1 dood. Kerkwijk 3. in Bommel wordt er nu hard gewerkt. De laatste dagen beginnen we wat van het oorlogslawaai te horen. Eergisteren en gisteren een aanhoudend gebulder in het Z, Z.O. en O Artillerievuur. In de lucht activiteit van jagers en bommenwerpers. In de Maas liggen nogal wat schepen. Sommige zijn al 10x aangavallen met bommen en/of boordwapens.

Een fiets is een twijfelachtig bestaan. Bij sommige boeren zelfs het spek in de pan en de eieren onder de kip.

Alles wat in huis van gading is voor de SS wordt maar meegenomen. De laatste week zijn ze gelukkig wat kalmer.

De Waalbruggen, die 6 Sept. al in de lucht zouden gaan, zijn nog in tact. De spoorbrug in Hedel is afgebrand voetbrug intact.

Omdat ik dacht dat het niet mee zou vallen de geallieerde legers naar te fietsen ben ik nog steeds hier gebleven. Bommel ligt nu eenmaal Zuidelijker dan A’dam.

Ik had ondertussen allang thuis kunnen zijn, maar dan krijg je de rommel nog eens. Op het ogenblik valt het niet mee om over de grote rivieren te komen. Even ben ik op weg geweest tot de Waalkant. Brabant ben ik ook eens in geweest.

Met het eten gaat het hier nog goed. Dicht bij de bron. Electriciteit is nu niet meer.

Gisteren hoorde ik dat brieven van en naar Utrecht betrekkelijk gauw overkwamen. Naar huis heb ik ettelijke malen geschreven. Laatste brief van thuis kreeg ik van 6 Sept. U heeft misschien nog wel eens contact met Ouderkerk. Zomogelijk zoudt U dan thuis willen berichten dat ik het uitstekend maak, en voorlopig hier blijf. Ongeveer 20 … verwacht ik dat Bommel Engels is. In het door E. en Am. bezette gebied zal ik dan op huis aan gaan. Alle huizen in Bommel zijn wel eens doorzocht. De mensen die af en toe weer eens wat mogen halen merken vooral op dat linnengoed, kleren, dekens, schrijfmachines, zeep, kleine kostbaarheden gewilde artikelen zijn om te laten verdwijnen.

Ik wens U allen het beste en verwacht U spoedig even op te kunnen zoeken

Barend

Woensdag 22 November 1944. Oos : Prachtig is de uitdrukking ”Scheinsscheisser” die Eckert hier toevoegt aan ons vocabulair.

22 November 1944

Vanmorgen weer een typisch Chm E of liever “Chemie” staaltje beleefd. Siegenhagen, die de presentielijsten bij houdt, gaat op reis en vult later in, dat hij aanwezig was die dagen. Eckert wordt daarover doos, want indertijd heeft S. geprobeerd die ene middag die E. vrij heeft door zijn arm, er af te krijgen, en later toen dat niet ging ten minste te zorgen dat hij het niet betaald kreeg. E. heeft daarop nu geantwoord, en eist van S. dat hij de lijst nog ter inzage krijgt voor die naar A.E.G. gaat, omdat er blijkbaar fraude gepleegd wordt hier staat E. heel sterk, en S. kan niets doen! Prachtig is de uitdrukking ”Scheinsscheisser” die Eckert hier toevoegt aan ons vocabulair. Een groot deel v.d. dag in Clb doorgebracht.

De Deen heeft nu besloten te proberen of we met drie man op deze kamer kunnen blijven.

Berlijn 21 November 1944. Brief 126. Ik denk aan de Maliebaan, waar beslist ook wel wat kan gebeuren wat “represaille” uitlokt.

126

Berlijn 21 November 1944

Lieve Paps, Mams en Lily,

Het is al weer meer dan een week geleden dat ik voor het laatst in mijn pen klom, om jullie op de hoogte te houden van mijn doen en laten hier. Het ziet er nu niet naar uit dat deze brief jullie bereiken zal, maar dat is niet zo erg, dat risico loop je nu eenmaal met brieven op het ogenblik.

Er is veel te schrijven, maar zoals altijd in zo’n geval, weet je niet meer waar je zult beginnen. Nu, laat ik maar beginnen met onze verhuizing, een verhuizing binnen de barak het lager dit keer. Jan en ik zijn nu verhuisd naar een 4-persoons kamer, een vrij grote kamer, tamelijk hoog, met behoorlijk behang, een goede kachel en vier kasten. De kamer is ongeveer zo groot als de studeerkamer van Paps. We wonen er met een Belg die nooit thuis is, en er moet nog een Deen komen ook. We zijn er een stuk beter op geworden, het is veel rustiger dan de grote ruimte met veel mensen. Helaas zit er geen enkel ruitje meer in de ramen, alles is met karton dicht gespijkerd. De laatste Spreekrans vergadering hebben we hier gehouden, we waren allemaal blij dat we niet hangend en liggend op bedden hoefden te luisteren, maar dat we netjes in rijen konden gaan zitten. Dat maakt direct een prettiger indruk, vooral de spreker merkt het verschil goed. Het was Zaterdag j.l. wel een merkwaardige samenkomst, en we zullen deze dag ook niet snel vergeten. Drie Spreekransleden hadden de dag tevoren bericht ontvangen dat ze zich Maandagmorgen met koffers en al moesten melden voor transport met onbekende bestemming. Ja, er wordt wel erg merkwaardig met mensen omgesprongen, met contracten e.d. heeft niemand wat te maken. In ieder geval is dit nog veel erger dan het als arbeider in de fabriek gestuurd worden, wat anderen al is overkomen. De vertrekkende “gasten” zijn: Bastiaanse, v. Mieghem en v. Deenen. Je kunt je niet voorstellen hoe beroerd het is van vrienden op deze manier afscheid te moeten nemen. Maar nu ja, het is niet anders, en we hebben het afscheid waardig gevierd. Bob hield een uitstekende voordracht over de wijsbegeerte vóór Socrates, en daarna schonk Jan de Boer bier ter gelegenheid van zijn verjaardag. Het was een buitengewoon geanimeerde avond. (Zaterdag 18 Nov.) Zondag was Jan de B. jarig en ik heb een grote taart voor hem gebakken (bij gebrek aan een ander cadeau!) Ik had nooit gedacht dat ik nog eens met zoveel animo een taart zou bakken, en zeker niet dat deze nog zou lukken ook! In ieder geval, Jan was er erg blij mee, en we hebben er Zondag nog even in intiemere kring afscheid mee gevierd met de drie vertrekkers. We hoorden gisteren dat ze naar het Ruhrgebied gestuurd worden. Dichter bij het front, gevaarlijker, maar ook dichter bij huis, dat is een troost. Ééns zullen we er toch onderdoor moeten, dat is nu eenmaal niet anders, en hoe eerder hoe liever eigenlijk.

Ellendig zijn de berichten in “Het Volk”, een blad dat hier verschijnt, en waar maar verhalen in staan over het neerschieten van gijzelaars, 30 stuks in de Euterpestraat in A’dam b.v. voor Jan was dit wel heel erg, en ik denk aan de Maliebaan, waar beslist ook wel wat kan gebeuren wat “represaille” uitlokt. Waarom ze dergelijke berichten bekend maken, terwijl er niet bekend gemaakt wordt wie er neergeschoten werden, dat begrijp ik niet. Ieder levensteken van thuis wordt op het ogenblik met grote nieuwsgierigheid tegemoet gezien, maar er komt niets. We zullen blij zijn als we horen dat in Nederland alles voorbij is.

De voordrachten over muziek gaan nog steeds door, hetgeen erg prettig is omdat er geen concerten meer zijn, tenminste het is te moeilijk geworden om kaarten te krijgen voor die paar concerten die er nog zijn. De voordrachten zijn altijd even interessant, en de kring is wat kleiner en intiemer geworden.

De voordrachten over wiskunde gaan ook nog door, tot begin December. We houden er ons wetenschappelijke hoofd een beetje wakker mee, maar wat zullen we een hoop vergeten zijn als we terug komen in Holland….

Deze week ben ik plotseling weer optimistisch geworden, en ik heb het gevoel olland…..HH   ojbndat de oorlog niet lang meer duurt. Gek, zulke buien wisselen af met erg pessimistische, en je weet niet wat nu eigenlijk verstandig is, en wat onzin. Maar laten we het er toch maar op houden dat mijn verjaardag nog hier gevierd wordt, en dat ik dan gauw naar huis kom!

Veel liefs, en goeden moed, 

             Oswald

Dinsdag 21 November 1944. Oos : De man is communist, dat staat vast. Hij weet alles heel goed, en de anderen hebben “geen ruggegraat”.

21 November 1944

 Het belangrijkste wat er vandaag gebeurde is wel dat ik een lang gesprek heb gehad met Paans. Jan was nog bij Roselaar, en daar kwam het oude lijk aanzetten. Hij wilde een echt Hollands Kerstfeest vieren, Hollanders onder elkaar (en met Paans als hoofdpersoon natuurlijk al zei hij het er niet bij). Nu is alles voor het kerstfeest al in kannen en kruiken, alleen het probleem Paans was nog niet opgelost. Dat heb ik hem verteld. Ik wilde niet al te grof worden, door te zeggen dat we vreesden dat hij zou komen. Later nam het gesprek echter een wending, en toen kwamen er diverse grofheden. De man is communist, dat staat vast. Hij weet alles heel goed, en de anderen hebben “geen ruggegraat”. Het gesprek werd hoe langer hoe scherper, en achteraf heb ik spijt dat ik me nog ingehouden heb, en het niet tot een volledige breuk heb laten komen. Ik heb hem wel verteld dat er een zekere reserve bestaat tegenover de andere Nederlanders.

Laat op de avond komt de Vries nog even kijken naar onze vorderingen op electronisch gebied. Een aardige rustige jongen is dat.

Vandaag brief naar huis geschreven.

Maandag 20 November 1944. Oos : 1000 man vee gaat naar het Westen.

20 November. 1944

Vandaag met veel moeite tenslotte nog schoon geworden in het badhuis. Op de fabriek was het badhok gesloten wegens “defecten” zou Dolman zeggen.

De Deen komt vanavond weer kletsen, en stoort ons in ons programma, we hebben veel te doen. De Deen is in Wilhelmshagen geweest, en heeft daar onze vrienden nog gesproken. Ze gaan inderdaad met een “Sonderaktion Ruhrgebiet” naar het Westen. Het gezelschap was zeer heterogeen. Er waren ook Duitsers bij. En een jongetje van 16 jaar, een Serf. En dat gaat allemaal maar als vee naar het Westen, niemand weet waarheen, niemand weet wat ze zullen moeten doen.

Bob is nog in Wilhelmshagen geweest, en heeft gezien dat alles ingeladen werd in een trein. 1000 man vee gaat naar het Westen.

Het offensief in het Westen heeft wel zijn hoogtepunt bereikt. Helaas is het weer vandaag weer naar regen omgezwaaid, maar het blijft zacht. Wat zal het daar een geweldige modderpoel zijn, met al die loopgraven. Het idee dat de oorlog wel eens gauw afgelopen zou zijn, kan je soms helemaal gek maken. Portretten van Paps, Mams en Lily weer opgehangen.

Jan : 

Maandag 20 November 1944.

Arnberg, onzr Deesche vriend uit het Einstellungsbüro van de Kagelfabriek, en onze kamergenoot, is vandaag nog even in het Durchgangslager Wilhelmshagen geweest en heeft daar afscheid kunnen nemen van Bastiaanse,van Deenen en van Mieghem. Ze moesten inderdaad naar het Ruhrgebied. Ze worden daar waarschijnlijk bij de fabrieken tewerkgesteld. Maar ligging en voeding worden door de Organisation Todt verzorgd. Ik geloof dat ze er wat dat betreft, slechter hadden kunnen afkomen, want de OT-lagers zijn als regel goed.

…

Zondag 19 November 1944. Oos : Een tafeltje bij het “raam”, d.w.z. bij het kleine ruitje dat in het dichtgetimmerde raam open gelaten is.

Zondagmorgen 19 November 1944

Verjaardag van Jan de Boer. Het cadeau, de taart hebben we gisteren al gegeven, verder niets.

Antenne aangelegd, en daarna met Jan naar de tent “Marquart” op de Kurfürstendam. V. Duren staat al buiten te wachten en we veroveren in dit restaurant een tafeltje bij het “raam”, d.w.z. bij het kleine ruitje dat in het dichtgetimmerde raam open gelaten is.

Daarna ga ik door naar Rahmsdorf. Langs de Müggelsee gewandeld, een wandeling die altijd aardig is. Afscheid genomen van de Müggelsee, ik ben vandaag optimistisch, ik denk dat de oorlog gauw afgelopen is! Het grote offensief in het Westen is nu begonnen, stond er in de krant. Verder is het prachtig warm weer, heldere lucht enz. alles gunstige omstandigheden voor een offensief. De beslissing moet toch wel snel vallen. Twee weken verder, dan weten we meer.

Bij Roselaar eerst geen gehoor. De “Bijbelkring” in het kapelletje was nog niet afgelopen. De Hollandse gereformeerden e.d., een stel aardige jongens, maken voorbereidingen voor het kerstfeest. Groenhart is hoofdman. Bij Roselaar krijgen we, in kleine kring, van Dr Eichler wat te horen over het geloof. Een aardige lezing, die eerst dreigde mis te lopen, naar mijn smaak tenminste. Le Cornu zou er van gesmuld hebben. De wetenschap is zover dat er weer  laats is voor het geloof. Relativiteitstheorie. De spreker is een aardig manneke dat ik graag als chef zou hebben. We moeten helaas halverwege het debat weg, omdat we anders niet om 8 uur binnen zijn.

Thuisgekomen vind ik een briefje van Jan. Hij heeft wat biscuit en een doosje sigaretten klaar gelegd voor de vertrekkende collega’s. Ik doe er mijn portie bij. Later eten we met Bob, en de drie vertrekkers, Gerard, Bas, en Wart, de taart verder tot een goed einde. Het is erg genoeglijk. Bloemen op tafel van Frau Lisurek, ter gelegenheid van de verjaardag. Ik geloof dat we aan dit afscheid een onvergetelijke herinnering zullen hebben. We kijken elkaar aan, schudden elkaar de hand, en begrijpen niet wat het wel betekent.

Voor de Spreekrans is dit een harde slag. Wart schenkt aan de Spreekrans een bierpul.

Jan : 

Zondag 19 November 1944. 

Mijn verjaardag is werkelijk onvergetelijk geworden. Heel iets anders dan verleden jaar toen ik alleen thuis zat in Schöneweide.

…

Twee dingen waren er die een schaduw wierpen over dezen dag: de gedachte hoe ze het thuis hebben – er stond in het “Volk” dat in de Euterpestraat 20 man doodgeschoten zijn -, en het vertrek van de drie, morgen. Er gaat ook nog een Fransman uit het lager (in totaal zijn het 28 Man) mee, die bij het Arbeitsfront te weten was gekomen dat ze naar Dortmund zouden moeten, om aan bruggen te werken. Direct in het frontgebied dus. Ik vrees, dat we de menschen wel afschrijven kunnen.

…

We hebben het nog gehad over de hechte vriendschapsband, die de Spreekransgesmeed heeft. Ward betoonde zijn spijt, dat hij niet eerder was toegetreden. Het doel is dus volkomen gelukt. Nu moeten we alleen zien, dat we volhouden, want de Spreekrans heeft een niet onaanzienlijke aderlating gehad.

…

18 November 1944. 29e Vergadering van de Spreekrans.

Zaterdag 18 November 1944. Oos : Ieder voelt dat het noodlot langzaam over onze groep studenten neerdaalt.

18 November Zaterdag

Rotweer. Regen, koude en natte voeten.

Kuschel zou op de fabriek een taart bakken, maar door omstandigheden ging het niet door.

Naar Jan Egberts in de hoop kaarten te krijgen voor het concert van morgen, de 6^e van Beethoven, enz. Het gaat echter niet door, v. Giffen heeft geen kaarten kunnen krijgen. Thuisgekomen geholpen bier te halen, en daarna hard gewerkt, een taart te bakken voor Jan. Geheimhouding lukte niet. De taart werd prachtig. Gekookt en daarna weer hard aan het werk met de kristalontvanger. Het eerste wat we horen, zonder antenne en zonder aarde: Schwaches verband schnelles Kampffluchzeugen über Hannover, Braunnschweich!

Om acht uur Spreekrans vergadering op onze kamer. De kamer is er prachtig geschikt voor. Edzart is voorzitter. Het is een gedenkwaardige vergadering: drie actieve leden gaan verdwijnen. Bas, die naar mijn mening niet mee zou hoeven, heeft vanmorgen bij de “Charité”  het bericht gekregen dat er geen sprake was dat ze hem konden tegen houden, alles was een gevolg van de middenoorontsteking en verder niets. Mooi, dat Bas dus niet ziek is, althans niets nieuws heeft, maar beroerd dat hij nu weg moet.

Mineur hangt over deze vergadering, ieder voelt dat het noodlot langzaam over onze groep studenten neerdaalt. Dit is beslist nog niet het einde van het lied. Wat gaat er nog met ons gebeuren?

Jan presenteert koekjes en bier, omdat hij morgen jarig is. Overigens is het een zeldzaam geanimeerde vergadering. De lezing van Bob over vóór Socratische wijsbegeerte was weer verdraaid goed.

Met Jan rook ik nog een pijpje na afloop, en we denken aan thuis. Vorig jaar zat Jan in zijn eentje op een kamer. Hij is er door het lagerleven veel beter op geworden.

Vrijdag 17 November 1944. Oos : Het wordt nu waarachtig zo, dat we gaan zeggen dat Brautigam geboft heeft!

17 November.

Een dag vol emoties. Na de wiskundeles naar het restaurant en daarna naar de hallen voor inkopen. Daar horen we de treurmare dat Bas, Wart en v. Deenen bericht hebben gekregen dat ze zich Maandag moeten melden voor “auswertigen Einsatz”. “Bezittingen meenemen” staat er laconiek in, en verder een “polizeiliche Abmeldung “. Het wordt nu waarachtig zo, dat we gaan zeggen dat Brautigam geboft heeft! Het zijn toch wel Siberische toestanden. Je wordt domweg verpoot net als een machine. Het is zelfs de vraag of je überhaubt bij A.E.G blijft.

Verder konden we vandaag de blijde mare in ontvangst nemen, dat we mochten verhuizen naar de kamer op de eerste verdiepingkamer No 7. Prompt zijn we aan het verhuizen geslagen en om negen uur was alles klaar. We hebben boven nog even zitten treuren om degenen die ons dan Maandag gaan verlaten. Het is verdraaid erg, we worden nog helemaal uit elkaar gegooid vóór we aan het eind van deze oorlog zijn.

Vandaag gehoord dat toch werkelijk in het Volk gestaan heeft van de 30 man die in de Euterpestraat zijn  neergeschoten.

Eckert zit weer op zijn praatstoel. Hij vertelt hoe ze hem misbruikt hebben voor een “show”, waarbij moest blijken hoe de A.E.G. voor de gewonden uit dezen oorlog zorgt. Wat een poppenkast. Ze troosten zich hier met de gedachte dat het in Amerika nog veel erger is!

Laatst naar aanleiding van een verhaal van een patiënt van Jan, gedroomd dat ik bij de Gestapo op bezoek was. Ze verdachten me van zwarte handel! Ik heb zeker een slecht geweten omdat ik laatst mijn  koffie geruild heb voor 2500 gram witbrood. Gelukkig werd ik wakker vóór ik zoals de patiënt van Jan, drie maanden “vergeten” was, en er een zware T.B.C. aan over had.

Jan :

Vrijdag 17 November 1944.

…

Eerst beklaagden we Bornewasser dat hij het Kupferwalzwerk in moest, toen George Brautigam dat hij naar TRO moest, maar die hebben het altijd nog heilig getroffen, omdat ze in Berlijn gebleven zijn. Ik hoop één ding, dat ze niet aan het graven worden gezet, of onder de hoede van de O.T. telefoonleidingen moeten aanleggen. We zullen ze morgenavond moeten uitluiden.

… 

We hebben nu weer bedden als in Köpenick, met een springveren matras. Maar ik vind eigenlijk dat een stroozak lekkerder slaapt.

17 November 1944. Uit de krant : Brücke von Moerdijk gesprengt.

Donderdag 16 November 1944. Oos : Gut gut, wat zullen de mensen hier paf staan als hun eigen maatregelen hier toegepast worden.

16 November.

Vanmorgen weer “spervuur” naar de overkant. De toestanden in Holland worden besproken en dan gaat het er altijd stevig van langs. Kuschel snapt er niet veel van, en als ik haar zover heb dat ze nattigheid voelt wil ze niets meer horen. Heel verstandig overigens. Gut gut, wat zullen de mensen hier paf staan als hun eigen maatregelen hier toegepast worden.

Vandaag weer moeten helpen aan de spritzmachine. Warm en tochtig is het daar altijd. Je werkt je in het zweet en komt dan in een koude kamer.

Wiskundeles is leuk maar koud.

De aanval in Holland is begonnen, in het Oosten naar Venlo en verder.

Jan E. op bezoek. Het sneeuwt en hij wil niet meer weg. Pannekoeken van prachtig wit meel.

Jan : 

Donderdag 16 November 1944.

Vanmorgen de eerste sneeuw. Het is nu echt Hollandsch St Nicolaas weer, maar tamelijk koud. De wiskunde colleges komen nu in een stadium waar mijn Delftsche kennis van reeksen ook ophoudt: convergentie- en divergentiekenmerken.

Woensdag 15 November 1944. Oos : Er is niemand in de afdeling die je niet in vuur en vlam kan krijgen over Nowak.

Alarm nr 164 van 19:15 tot 20:10.

15 Nov.

Onder het ontbijt vraagt Eckert zich plotseling af, waar al die wapens nog vandaan komen. Per slot van rekening zijn er veel fabrieken uitgeschakeld enz. enz. en toch wordt b.v. bij de Volksstorm geen munitie gespaard… inderdaad, het verwondert je wel dat alles nog zo gesmeerd loopt.

Vandaag weer gespritzt, en Hoffman op stang gejaagd over Nowak. Er is niemand in de afdeling die je niet in vuur en vlam kan krijgen over deze man.

Van Yvonne Koch een briefje gekregen met oud nieuws uit Holland.

Er heeft in “het Volk” gestaan dat in de Euterpestraat 30 mensen gefusilleerd zijn, gijzelaars natuurlijk, en Jan zit dus erg in de put. Dit is wel het ergste wat ons kan overkomen op het ogenblik: dat onze familieleden als gijzelaars vallen. Maar wat doen ze ook stom deze berichten in de krant te zetten. Je zit je hier op te vreten en je kunt niets doen. Lang gesprek met Hofmeijer over gelatinatie.

Jan : 

Woensdag 15 November 1944.

We zouden vandaag verhuizen, maar door de traagheid van de Belgen die er nu op zitten ging het niet door. In zooverre kwam het nog goed uit, omdat de alarm kregen, van 7.15 – 8.10. Er gebeurde niets, op wat schieten na.

Het betreft hier de Euterpestraat in Amsterdam, waar het hoofdkwartier van de SD was gevestigd Na de oorlog wordt deze straat naar de verzetsman Gerrit van der Veenstraat genoemd. De ouders van Jan wonen in de Euterpestraat.

Meinigen 28 October 1944. Van Yvonne Kogh : De Pegus stookt niet meer, er loopt geen trein meer, alle mannen moeten graven.

Meinignen der 28 Oct ‘44

Beste Oswald!

Ik ontving heden een brief van moeder gedateerd 8.10.44. Ze maken het goed. Die met zijn tante getrouwd is, is gevlucht en vele landgenoten zoals die op de hoek bij ons, ook. De Pegus stookt niet meer, er loopt geen trein meer, alle mannen moeten graven. Dat is het nieuws dat ze me schreef. Ik hoop dat het je nog goed gaat?

Groetjes in grote haast

Yvonne

Dinsdag 14 November 1944. Oos : De Tirpitz (slagschip) is gezonken. Hebben we eigenlijk nog een slagschip? Vraagt een D. me. Ik weet het niet.

Dinsdag 14 Nov.

Vandaag weer helpen aan de machine. Als afwisseling heel aardig. Er wordt een mop verteld. “Ein Volksstürmer hat in Ostpreußen mit einem Dreschflegel ein Flieger heruntergeholt” als de mensen ongelovig kijken zeg je er bij: “von seinen Tochter!”

De tocht naar Köpenick voor was en spek is vergeefs. In de trein terug naar huis zat ik tegenover een allerliefste dame, die me belet heeft te lezen, omdat ze me teveel boeide. Ze rookte een sigaret, ik gaf haar vuur, en als ik een Belg geweest was, had ik beslist een praatje gemaakt en was achteraf met haar meegegaan naar huis! Als je merkt hoe erg een vrouw je soms sexueel kan opwinden, vraag je je wel eens af hoe lang deze ontmoeting nog kan duren zonder tot een uitspatting te leiden. Zal ik op een goede dag de smaak te pakken krijgen, en een vreselijk naaibeest worden?

Bas maakt een praatje in verband met de kerstvoorbereiding. De Tirpitz (slagschip) is gezonken. Hebben we eigenlijk nog een slagschip? Vraagt een D. me. Ik weet het niet.

Jan : 

Dinsdag 14 November 1944.

Ik heb vandaag heel genoeglijk zitten vertalen aan Edgar Allen Poe. Ik heb na eenige moeite uitgezocht: “de put en de slinger”, “the Pit and the Pendulum”. Het valt niet mee…

Verder zijn we bezig met het zoeken van een geschikt wasmengsel om kaarsen te gieten. Voorlopig is het resultaat vrij negatief.

Iemand van de Volksstorm heeft in Oost Pruisen een vlieger neergehaald .... met een dorsvlegel ...

Van zijn dochter.

14 November 1944. Uit de krant : Flakhelferinnen

Maandag 13 November 1944. oos : Maar een feit blijft het dat één Frans liedje me uit mij evenwicht kan brengen.

Maandag 13 Nov.

De winter doet langzamerhand zijn intrede.

De Belgen maken me vanavond ineens gek met een Frans liedje, een liedje over Parijs. Soms denk ik wel eens dat ik perslot van rekening mij leven ook wel hier zou kunnen slijten maar als ik zo’n liedje hoor gaat mijn Franse hart weer open. Met een Duitse of een Russische of weet ik wat voor vrouw zou ik ten slotte geloof ik toch niet gelukkig worden. Maar waar vind ik iemand die dingen als deze mee voelt? Ik geloof dat dit niet meer bestaat voor mij. In hoeverre ik nu met deze gevoelskwesties rekening moet houden, of dat ik maar op mijn goede gesternte moet vertrouwen en me nergens wat van moet aantrekken. Maar een feit blijft het dat één Frans liedje me uit mij evenwicht kan brengen.

Op bezoek geweest bij “Marcel”onze Fransman. Heerlijk Frans gepraat. Twee aardige nette jongens zijn dat op die kamer. Ik moet daar ’s avonds eens meer gaan zitten praten.

Jan : 

Maandag 13 November 1944.

De feestcommissie voor Kerst en Oudjaar heeft me verzocht een voordracht te houden op Oudjaarsavond. En vanwege de suggestieve kracht, die er van uitging, hebben ze me verzocht, een verhaal van Edgar Allen Poe te vertalen. Die zijn bij ons aanwezig, alleen in het Engelsch, en ik zal er dus één moeten vertalen. Niettemin trekt de opdracht me zeer aan.

…

Zondag 12 November 1944. Oos : Weer een geval waar er geen reden is aan leugens te denken, en dat mijn vrees voor de Russen versterkt.

Zondag 12 nov.

Vroeg op, naar de Staatsopera voor kaarten. Na een paar uur staan in de rij merken we dat er alleen verkoop is voor een concert op Woensdag! Onderweg naar huis kom ik Henk Radins tegen. Dit is de tweede keer dat ik hem ontmoet, de eerste keer ontmoette ik hem in de philharmonie. Met zijn drieën even koeken gegeten. Hij vertelt dat hij een meisje heeft, een Finse, die in Reval {vermoedelijk Rävala, een wijk in Tallinn Estland} de Russische bezetting heeft meegemaakt. Ze gelooft woordelijk de beweringen over gruwelen e.d. in de door Rusland bezette gebieden. Ze heeft zelf gezien hoe een mens als Christusbeeld tegen de muur gespijkerd stond. Bevooroordeeld is ze niet, want ze heeft behalve bij de Gpoe ook bij de Gestapo in de gevangenis gezeten omdat zij zich minachtend over het nat. soc. {nationaal socialisme} had uitgelaten. Weer een geval waar er geen reden is aan leugens te denken, en dat me dus de vrees voor de Russen versterkt. Over het algemeen verheugt men zich over de fronten zonder de gevolgen te overzien. De haat is wel blind geworden. Merkwaardig is dat Radins vertelde, helemaal geen heimwee te hebben. Of hij Holland ooit nog terug zou zien, dat kon hem eigenlijk niet veel schelen. Hij is wel typisch een massamens geworden, als hij het niet altijd geweest is. De zwaarmoedigheid van zijn meisje begrijpt hij niet erg.

’s Middags naar Jan Eg. De stemming is er niet erg. Er zijn brieven doorgekomen, waarin verhaald wordt hoe de huizen van stakende spoorwegambtenaren in brand worden gestoken. Niet één, maar zo geregeld iedere dag. In het Volk heeft er een stuk gestaan over het verbranden van huizen van “saboteurs” in A’dam. Zo ziet ons landje er al uit op plaatsen waar de oorlog er nog niet door gegaan is. Waar moet dat heen? De machines van de A-inrichtingen Hembrug {Artillerieinrichtingen, wapenfabriek bij Amsterdam} zijn hier bij Borsig aangekomen.

In een kistje boeken bij elkaar gepakt. Voor verzending naar Holland gereed.

Zaterdag 11 November 1944. Oos : Dit zou zijn ondergang betekenen, ruïneus voor zijn handen.

Zaterdag 11 Nov.

Enkele boekjes gekocht en naar Borris. De stemming was er niet erg, er is weer een actie gaande, zodat hij bang is onder dienst te moeten. Dit zou zijn ondergang betekenen, ruïneus voor zijn handen.

Jan : 

Zaterdag 11 November 1944.

Vanmiddag nog even een paar boekwinkels afgezocht maar niets meer kunnen vinden. Alle behoorlijke boeken raken uitverkocht.

De berichten uit Holland zijn bar slecht. Overal worden huizen in brand gestoken, zooals zelfs het Volk ronduit toegeeft. Het is als een middeleeuwsche toestand in Amsterdam en omgeving. Ik weet werkelijk niet waaraan de voorkeur te geven is: aan een oorlog over je heen te laten gaan, of een Duitsche bezetting te hebben.

…

Vrijdag 10 November 1944. Oos : Een brief opgesteld om te proberen Brautigam terug te krijgen.

10 November 1944

Koud. Weinig werklust. Alles is vochtig. Ik heb weer last van “muziek” in mijn  benen, en ik begin verkouden te worden. Steeds niezen, gevoelige ogen en zo, helemaal niet prettig.

Vanavond de kamer op de 1^e verdieping bekeken. Het is een prachtige kamer, goot, twee ramen, maar het zal wel koud zijn vrees ik. Een brief opgesteld om te proberen Brautigam terug te krijgen. We zullen zien wat de uitwerking is.

Jan : 

Vrijdag 10 November 1944.

De S-Bahn had vanmorgen geer lust, en bleef tusschen Oranienbergerstrasse en Friedrichstrasse een kwartier staan. Het meest merkwaardige vond ik wel, dat niemand er iets van zei, dat de trein zoo lang stil stond. Zelf had ik ook niets geen haast trouwens. Maar je moet de menschen eens hooren kankeren, als de trein ’s middags om 5 uur een minuut voor een onveilig sein moet wachten!

Oswald bracht gisteren uit Hertzberge een stel muziekboeken voor me mee, die daar maar renteloos lagen omdat de diverse eigenaren in Holland zaten. Alles Chopin maar er zitten verschillende speelbare dingen tusschen.

...

Berlijn 9 November 1944 Brief 125 : Dan krijg je weer een beetje hoop, dat er misschien nog iets gespaard blijft.

125

Berlijn 9 November 1944

Lieve P.M. en L.

Willen jullie geloven dat ik gisterenavond een uitbundige vreugdedans gemaakt heb op de vier vierkante meter kameroppervlakte die Jan en ik de onze mogen noemen, een vreugdedans ter gelegenheid van het ontvangen een brief van Paps, gedateerd 22 October ’44. Paps schrijft, al even weinig vertrouwen te hebben in de overkomst als ik een maand geleden. Maar jullie ziet, de wonderen zijn de wereld nog niet uit! De moraal is overigens weer: schrijven, toch altijd maar schrijven, je weet nooit of het toch niet aankomt. Van Lily heb ik nu al een hele tijd geen brief gehad, ik zou graag eens horen hoe ze zich bezig houdt in de nieuwe omstandigheden. Wat moet dat erg zijn als je met de kippen op stok moet gaan! Toen ik dat gisteren las, moest ik plotseling weer aan de waskaarsen denken, die ik eens gemaakt heb, en die nu misschien nog beter dienst zullen doen dan op oudejaarsavond! Ze branden beslist nog wel een paar weken. Wie had ooit gedacht dat er nog eens een zo dringende vraag naar zou zijn. Als ik me niet vergis ligt er nog meer was bij mijn bijenspullen, waarvan jullie nog kaarsen zouden kunnen maken. Ik ben erg blij dat jullie wat het eten betreft, nog dragelijk hebt. Ik hoop dat het zo blijft. We zitten hier erg in angst over alles wat er in Holland gebeurt. En de hoop op een vlug einde is weer volkomen weg. Het enige wat er op zit om de aandacht af te leiden, is werken, iets te doen hebben. Mijn werk op de fabriek is nog altijd interessant, en ik ben volkomen vrij in mijn indeling van den tijd. Thuis, ik bedoel in het lager, zorgen we nog steeds voor lezingen, gisterenavond was er weer “Spreekrans”. Jan Egberts en Kees Booy komen tegenwoordig ook vaak luisteren, dat is voor mij ook erg gezellig. Maar de moeilijkheid is steeds weer, de mensen er toe te krijgen een voordracht te houden. Dat is ook niet makkelijk als je alles thuis moet voorbereiden.

Zaterdag ben ik bij Jan Egberts geweest, en, omdat we om 8 uur thuis moeten zijn, heb ik mijn spulletjes maar meegenomen, en ben ik bij Jan blijven pitten. Jullie hebt geen idee hoe zalig ik me gevoeld heb in dat echte bed, met een schone verende matras, schone lakens, alles even helder en proper. Je merkt dan pas wat je mist in je houten krib met stromatras. En dan heb ik het nog goed, een vriend van Jan dB. Ligt direct op het hout. De matrassen hebben ze verbrand omdat er al te veel ongedierte in zat! In ieder geval, bij Eggie is het nog uitstekend, en het was net of ik een paar jaar terug leefde, en ik bij Jan op zijn “kast” logeerde op de Herengracht. Wat ligt dat allemaal ver weg, zo ver van de werkelijkheid dat je haast niet meer kunt geloven dat die oude tijden ooit weer zal terug komen. Alles wat ik aan materiële dingen in Holland heb achtergelaten, heb ik als het ware afgeschreven. En als je dan weer een brief krijgt waarin staat dat jullie rustig zitten te wachten dat er iets gaat gebeuren, en dat jullie het goed maken, dan krijg je weer een beetje hoop, dat er misschien nog iets gespaard blijft. En dan wordt je meteen ongeduldig, die spanning is niet te verdragen. Maar ik ben helemaal van mijn à propos geraakt. We hadden het over mijn bezoek aan Herzenberge, aan Jan Egberst. Hij maakt het best, hij werkt hard tegenwoordig, hij studeert tot ’s nachts half twee. Maar hij hoeft dan ook pas om acht uur op te staan, en is om één uur klaar! Jan Pels Rijcken was Zaterdag ook aanwezig, en we hebben heerlijk erwtensoep gegeten. Ik ga nog eens vaker een weekend bij Jan E. doorbrengen, het is enorm gezellig en “ouderwets”, het doet aan de “goede oude tijd” denken.

In onze groep studenten is er nu weer een nieuw gevaar opgedoken: het kantoorpersoneel wordt niet alleen tot arbeider gebombardeerd, maar bovendien worden de jongens dan domweg naar een andere fabriek gestuurd, hetgeen ook betekent dat ze verhuizen moeten. Aangezien we om 8 uur binnen moeten zijn, wordt het zo, dat we degenen die weg zijn hoogstens Zondag zien. Meer dan meubilair is men hier niet op de fabriek. Tot nu toe is er maar één geval (Brautigam), maar er zullen nog wel meer mensen weggestuurd worden.

Lieve huisgenoten, wat zou ik het heerlijk vinden als alles nog overeind stond als ik misschien in de verre toekomst thuis kom. Zorg er voor dat er zo minmogelijk verbrandt als er wat mocht gebeuren. En ga vooral niet op de vlucht. Eens moet je er toch door en dat kun je beter thuis doen dan “ergens” verderop. Ik geloof wel dat het gunstig zou zijn in Ouderkerk, maar dat is ook de enige uitzondering die ik wil maken. Groeten aan alle bekenden. Sterkte, vooral ook voor Maarten en Nel

Veel liefs

Oswald

Donderdag 9 November 1944. Oos : Die mensen zitten zo vol met domme propaganda, dat er gewoon niet mee te praten is.

9 November 44

Vandaag weer eens een brief naar huis geschreven.

Gesprek gehad met Helga. Ze heeft geen bericht van haar gewonde soldaat. Ze is erg boos dat hij haar niet schrijft, en zijn ouders wel. Ik heb haar uitgelegd dat ik me voor kan stellen dat deze jongen niet schrijft omdat hij een meisje dat gezond en levenslustig is niet aan zich wil binden als invalide. De andere kant van de zaak is, dat er meisjes zijn die met een invalide trouwen omdat ze dan “binnen “ zijn. Achteraf was ze me erg dankbaar dat ik haar een dosis “edele” gedachten ingepompt had. Het is moeilijk in deze tijd ook nog iets moois te zien.

Ik wordt gestoord in dit stuk poëzie over de dag van gisteren door een debat. Hoffman staat te beweren dat de buitenlanders het zo goed hebben hier. Het is een feit dat Jan en ik hier een positie hebben zoals geen buitenlander hier in Berlijn, en dat steekt bij mensen als Hoffman. Verder zitten die mensen vol met een dergelijke dosis domme propaganda, dat er gewoon niet mee te praten is. Het is jammer dat je het niet kunt laten er op in te gaan, als ze zo beginnen.

Dit dagboek wordt wel een chronique scandaleuse van Ch E, als ik nu ook nog de hooglopende ruzie tussen Nowak en Jüngling ga opschrijven. Die twee vliegen elkaar gewoon in de haren. Nowak verwijt J. dat deze geen barst doet en geen interesse heeft. J. verwijt terug, dat hij niets kan doen omdat alles kapot is en niets functioneert! Verder heeft N. b.v. in een verslag dat J. maakte over een vergadering waar ze samen heen waren geweest, de naam van J. geschrapt! Dat is toch wel heel grof.

Vanavond weer naar de sommetjes, d.w.z. de voordracht over wiskunde. Het is koud en ik begin weer verkouden te worden.

Jan Egberts komt op bezoek. Weinig nieuws.

De Deen komt praten over een kamer boven, op de eerste verdieping, die we kunnen krijgen als we willen. Een kamer voor vier personen, met twee ramen.

Bastiaanse heeft op mijn aandringen een beetje werk gemaakt van zijn gezondheidstoestand. Het is n.l. zo dat hij nu weer halve dagen werkt, omdat hij 3 maanden niets gedaan heeft. De eerste diagnose was: een hersenabces. Nu ging hij vandaag naar de docter, om te zeggen dat hij naar de kliniek v.d. Charité wilde en daar zegt Tietzen: ja, goed opnemen laten in het ziekenhuis, en hij schrijft een papiertje uit. Bas is er erg van geschrokken, m.i. ten onrechte.