Zaterdag 30 September 1944 Oos : Twee uur na het vertrek van Fischer begon de landing! Zijn huis staat in Velp.

Zaterdag 30 Sept.

Vanmorgen begint de dag weer eens slecht. Gisteren werd er al verteld dat er geen “Kuchen” meer gemaakt zouden worden vanaf 1 October, en nu gingen natuurlijk de laatste “Kuchen” voor mijn neus weg, en nog wel aan Paans

Vanmiddag een beetje geschrokken, toen Fischer opbelde en naar Fr Boensel vroeg, omdat ik dacht dat Fischer in Holland zat, kreeg ik te horen dat Fischer al twee weken zit te wachten dat ik eens bel! Wat een figuur! Ik kreeg dan ook te horen hoe de toestand in Holland was vlak vóór de landingen van luchttroepen. De bevolking van 18 – 50 jaar moest zich melden voor het spitten en graven in Duitschland. Niemand melde zich. Bij bosjes opgepikt, Fischer in de centrale verwarming! Vlucht van alles wat met NSB en Wehrmacht te maken had. Alleen directe bezettingstroepen bleven. Daarna grens gesloten voor NSB!

{Naar aanleiding van de in 1944 vluchtende Duitsers en NSB’ers heeft de snelweg Utrecht – Arnhem tot jaren na de oorlog de bijnaam “hazenpad” gedragen}.

Na een kort onderhoud afgesproken voor de volgende week. Twee uur na het vertrek van Fischer begon de landing! Zijn huis staat in Velp, wellicht is daar niet veel gebeurd, maar het is wel een gevaarlijke hoek!

Naar de opera. Prgramma onbekend voor mij.

Erna Berger heeft een succes geoogst als nooit te voren. Het is ook zo’n lief klein ding, pittig en met een prachtige stem het was de lieveling van het publiek, en terecht. Ik heb genoten, en kan er maar steeds niet over uit, dat ik het hier nog niet zo slecht heb als wel in overeenstemming zou zijn met de wèrkelijke toestand.

Thuis gekomen op de kamer van Bob het hele verhaal van Fischer in kleuren en geuren verteld.

Jan : 

Zaterdag 30 September 1944.

Weer een week voorbij. En het lijkt wel of we iedere keer verder van het einde van de oorlog af komen te staan. Het duurt voor ons allen veel te lang, en God zal ons arme Holland bewaren, als we een strengen winter krijgen. Want kolen krijgen ze niet meer, daar hebben onze heeren beschermers wel voor gezorgd. Het heeft toch wel zijn voordelen “beschermd” te zijn!

Zoo langzaan aan heb ik me volkomen bij het idee, dat we Holland en zeer waarschijnlijk onze familie niet meer terug zullen zien, neergelegd. Het is beroerd, maar wat kun je er tegen doen.

Met de studie is het definitief uit, en als de Russen ook bij ons komen, zal het voor de jongere generatie wel neerkomen op een emigratie naar Amerika of zoo.
...

30 September Aus dem Fuhrerhaubtquartier: Das Oberkommando der Wehrmacht gibt bekannt:

Het opvallend van deze berichten is dat de "Feind" steeds "zurückgeworfen" wordt maar op enige manier toch steeds vordert.

Vrijdag 29 September 1944. Oos : Even worden we opgeschrikt door het Wehrmachtbericht, dat om 5 uur pas uit komt

Vrijdag 29 Sept.

Met Thijs naar een badhuis in de Gartenstrasse. Eten gekookt en met de Deen gepraat. Even worden we opgeschrikt door het Wehrmachtbericht, dat om 5 uur pas uit komt, en dat slechts enkele mensen gehoord hebben. Er zou in staan dat er landingen waren tussen Emden en Munster. In werkelijkheid gaat het over de afgelopen operaties bij Arnhem. Weer een bewijs dat de mensen erg slecht luisteren kunnen.

De oorlog duurt nog lang … …

Donderdag 28 September 1944. Oos : Ze komen weer steeds dichterbij, binnenkort krijgen er weer wat op ons hoofd.

Alarm nr 148, van 13:00 tot 13:20.

Donderdag 28 Sept. ‘44

Vandaag voor de verandering weer eens alarm. Ze komen weer steeds dichterbij met de aanvallen, binnenkort krijgen er weer wat op ons hoofd. Jan en ik zaten net midden in onze vis in de cantine. Jammer, we hebben alles naar binnen moeten slaan. Toen we tenslotte boven kwamen, 4 hoog, om onze kleren te halen, toen werd er al weer veilig gegeven!

Toen ben ik maar bij Jan een pijpje gaan roken, dat we anders na het eten genieten. Achter de grote ijskast, niemand ziet er wat van. Vanavond inkopen gedaan. Tevergeefs een ei en ham of spek gezocht. Het ligt wel overal maar wordt niet afgegeven. Groente gekregen, vier kroppen sla.

27 September 1944. 22e vergadering van de Spreekrans. Comminuqué nr 1, vergadering en lezing.

Woensdag 27 September 1944. Oos : Enfin, de moed maar niet verliezen, in 1918 was het ook November!

27 Sept.

Vanmorgen kom ik in de werkplaats, en daar zie ik Schenk, die zijn gezicht afdroogt, hij ziet er glad uit, pas geschoren, Rieß is in het lak laboratorium, en dan gaat Schenk zich scheren! Een emmer water met een loodgieterslamp geeft hem warm water! Zijn argumentering was, dat hij geen tijd had gehad om zich te scheren? en dat was de schuld van Hofmeier. Hij moet n.l. een half uur inhalen, omdat hij de wekker niet hoort, en dat hij daarom niet op tijd kon komen! En hij vindt daarbij dan ook nog, dat hij gelijk heeft!

Wehrmachts bericht met weinig nieuws, de Eng luchtdivisie bij Arnhem is volledig vernietigd. Wat zullen hier een hoop Hollandse jongens gesneuveld zijn! Het wordt een winterveldtocht , dat zie ik wel aankomen. Enfin, de moed maar niet verliezen, in 1918 was het ook November!

Vanavond bij thuiskomst vind ik een kaart voor een pakketje! Eerst is het pakket naar de Lindenstrasse in Köp. gestuurd! Alles is doorweekt. Jampot kapot. Sigaren “genot” niet te vinden in de smurrie, waarschijnlijk gestolen en anders toch niet bruikbaar. De appels zijn goed gebleven, en de kaas is ook nog best. Het zijn grote appels van het kleine boompje rechts, dat bij Twaalfhoven overhangt, ik weet het allemaal precies!

Spreekrans, Jan houdt een lezing over het gebruik van het licht in het toneel. Goede lezing, ik moet helpen met plaatjes zoeken, een ondankbaar werkje, waarbij je niet naar de spreker kan luisteren

Genoeglijke avond.

Dinsdag 26 September 1944. Oos : Het is weer koud, en het regent dat het giet. Zouden ze thuis nog wel een dak boven hun hoofd hebben?

Dinsdag 26 Sept. 44

Het is weer koud, en het regent dat het giet. Zouden ze thuis nog wel een dak boven hun hoofd hebben? Voorlopig is er nog niets gezegd van Utrecht, maar zouden er niet acties tegen die paar huizen verderop geweest zijn? {hoofdkwartieren van de SD en de Gestapo} Ik kan niet anders dan somber zijn. Indertijd heb ik eens gezegd: er komen nog tijden waarin we zullen zeggen: Wat hadden we het toch nog maar goed onder die Duitse bezetting in het begin. Ik geloof dat het voor de mensen in Frankrijk al ongeveer zo is.

De hele morgen besteed aan het dichttimmeren van mijn raam. Je werkt je “dood” en nog tocht het als een gek. Maar het resultaat is toch dat ik het veel minder koud heb dan voorheen. Rieß snapt er niets van dat ik de kapotte ruiten dichttimmer, hij zet in de tropenkamer de verwarming aan, en dan moet de warme naar mij trekken. Vooral niet de bron van de koude bestrijden! Maar dan: als je nu praat van Kohlenklau, dan is dit wel een mooi voorbeeld! Rieß speelde toen een poosje met de verwarming, en begon toen de boel schoon te spuiten met de tuinslang! Fr Schultz liep te zingen: Heinrich macht die Bude sauber! Is dat nu werk voor een ingenieur?

Verder vervelend vandaag, maar gelukkig vanavond naar Schauspielhaus. Toneelstukken worden er niet gegeven, maar wel vereenvoudigde voordrachten. Eerst werden gedichten voorgedragen.

Walter Frank:          Teilung der Erde

                                Worte des Glaubens

                                An die Treunde

Vooral het laatste gedicht was prachtig.

Toen kwam Marianne Hoppe die voordroeg:

                                Die Ideale.

                                Das Mädchen aus der Fremde

                                Die Erwartung

Paul Henkels las daarna das Lied von der Glocke voor. Het doet merkwaardig aan dat het

Standaard gedicht dat iedere scholier gedeeltelijk uit zijn hoofd moet leren, hier voorgelezen wordt, terwijl al het andere zonder papier gaat!

Na de pauze werden “Die Räuber” te tonele gebracht. de mooiste stukken er uit werden voorgedragen zonder décor, d.w.z. alleen met een paar stoelen en een modern aandoende achtergrond. Het is frappant hoe goed of je hier het toneel kunt volgen, ook zonder décor, en zonder costuum. Alle spelers lopen in zwarte kleren, een soort overals. Ze zetten zelf de stoelen en tafels op hun plaats en dan gaan de schijnwerpers aan en de declamatie begint. Je hebt eigenlijk geen décor nodig, je kunt je volkomen concentreren op de tekst. Kees Booy en Hans v Griffen waren ook v.d. partij, en ze waren ook tevreden over deze poging van het Schauspielhaus.

Jan : 

Dinsdag 26 September 1944.

Ziegenhagen heeft me vanochtend weer eens een kool gestoofd bij Dietloff. Die vent brengt ook alles over. Het is een ontzettend klein iemand. Ik hen den laatsten tijd steeds slechts drie defo lichaampjes van ieder Bunamonster onderzocht, inplaats van vijf, zooals voorgeschreven is. Maar met mijn routinebepaalde ik niettemin de juiste Defowaarde. Alleen het was te zien, dat ik maar drie lichaampjes uitboorde, en dus zorgde ik sinds ongeveer zes weken dat ik in ieder geval in elk Bunamonster minstens vijf gaten maakte. Ziegenhagenis daar blijkbaar achter gekomen, en heeft het Doetloff verteld. Deze droeg me op om iederen dag de onderzochte lichaampjes op mijn bureau te zetten. Alsof hij aaruit kan concluderen hoeveel lichaampjes ik per monster onderzoek!

De chefs hier vragen er gewoon om, om belogen te worden. als ik mijn waarnemingen neerschrijf zooals ik die gedaan heb, krijg ik regelmatig op- en aanmerkingen. Maar zorg ik dat alle defowaarden precies in overeenstemming zijn met de verhittingstijd en –duur, dan zal niemand er iets over zeggen.

Maandag 25 September 1944. Oos : Koude en honger, de winter staat niet alléén voor de deur, maar heeft twee metgezellen.

Maandag 25 September.

Koud, koud en nog eens koud. Het is haast niet uit te houden achter mijn bureau, en ik scharrel dan ook een beetje verveeld rond. Wat zullen ze thuis een ellende doormaken. Het einde is nog niet te voorzien. En het regent maar, dus de polders lopen langzamerhand wel over. Waar zou Truus zitten? Koude en honger, de winter staat niet alléén voor de deur, maar heeft twee metgezellen. Brief van Mams van 11 Sept.

Vanavond Jobstijding: Frau Lisurek vertelt dat er een Belg komt, en die wil bij ons in dat hoekje op het bed onder Jan liggen. De huidige indeling zullen we dus niet kunnen handhaven, zonder grof te worden.

Jan en Kees op bezoek, ze komen wel wat laat, maar dat mag niet hinderen. Zoals gewoonlijk komt Paans weer eens een praatje houden. Die vent kan wel eens aardig vervelend worden met zijn geklets.

Utrecht 11 September 1944. van Mams : Hij wil ook de fabrieken bezoeken en zal dus pas morgen of zoo terug komen.

Utrecht 11-9-‘44

Mijn lieve Osw. Alles hier goed. Paps is vanmorgen maar weer naar kantoor gegaan, op de fiets. Hij wil ook de fabrieken bezoeken en zal dus pas morgen of zoo terug komen. Vandaag weer zonneschijn. Heerlijk na al die regen en wind. Ik ben bang dat de brieven niet geregeld bezorgd worden en schrijf dus maar af en toe een briefkaartje, in de hoop dat hij je zal bereiken …

Gisteren gestoord in mijn schrijven door bezoek. Vandaag maar verder. Paps was om half zeven al weer terug. Wat een prestatie, niet? Ik vond het fijn want ik slaap nooit zoo erg rustig als hij weg is.

{Het is misschien wel aardig hierbij op te merken dat Paps in zijn middelbareschooltijd aan schermen had gedaan en dat hij een sabel, een klein meter lang en behorende bij zijn uniform uit de 1e wereldoorlog, aan de binnenkant van de slaapkamerdeur had hangen.}

De lucht is weer helder en de zon schijnt. Lekker is dat. Verder geen nieuws. Lili hoorde weer te werken maar de tijden werken niet mee en zij komt moeilijk aan de gang. Zoo gaat het mij met de huishouding. Wij doen maar met wat hoog nodig is; geen animo om te poetsen en wrijven. Niets van jou gekregen, wat mij niet verwondert, maar wat toch erg vervelend is. Ik vrees dat de correspondentie nu grondig in de war is. Gisteren nog geïnformeerd naar ’t pak dat ik verleden week Maandag verzonden heb. Er is mij gezegd dat het vertrokken was. Wij zullen hopen dat het aankomt. Nu lieve jongen, ’t is naar om in deze tijden gescheiden te zijn en ik hoop dat er gauw een einde aan komt.  Een stevige pakkert van je Moeder

{Bij deze briefkaart moet ook aangetekend worden dat ze voor de luchtlandingen bij Arnhem geschreven is, zelfs voor de brief van Paps die de 20e aankwam. Van na die tijd heeft Oos dus nog geen bericht}

Zondag 24 September 1944 Oos : De berichten, duiden op een langer verblijf hier, dan we de laatste tijd dachten.

Zondag  {24 Sept.}

Uitgeslapen. Tevergeefs gezocht naar een krant. Jan gaat de van Borris geleende regenjas terugbrengen. Gisterenavond regende het n.l. pijpestelen toen we naar huis gingen.

In Hertzberge een vervelende stemming. De berichten, duiden op een langer verblijf hier, dan we de laatste tijd dachten. Het is langzamerhand onwaarschijnlijk geworden dat de oorlog vóór de winter afloopt. Jan is in een pestbui.

Naar de staatsopera. Het stoorde dat enkele zangers het niet konden laten toneel te spelen. En dan staan ze in een colbertje, het is geen gezicht.

Strauss was beslist het mooiste. Ik begin Strauss boven Wagner te stellen.

Overigens klinkt de muziek van het toneel af veel beter dan uit de orkestbak, en de zangers staan nu midden in de zaal. Dat geeft ook een beter effect. Zeer geslaagde avond.

Zaterdag 23 September 1944 Oos : De winter is de dood van de natuur, en de mens heeft iedere herfst weer de taak deze dood te ontgaan.

Zaterdag {23 Sept}

Jan brengt me vanmorgen vroeg direct al uit mijn humeur. Hij vindt het helemaal niet erg dat het al zo lang donker is ’s morgens, daar heb ik me al meer over geërgerd. Maar vanmorgen werd het te kras. Hij liep zich kennelijk te verheugen. Ik heb hem toen aan zijn verstand gebracht dat een rijkelui’s jongetje dat in de stad is opgegroeid dat misschien wel prettig kan vinden, omdat een warm huis en dikke kleren en goed eten hem altijd voor de winterkoude en winterarmoede beschut hebben, maar dat hij uit deze droom hier in Berlijn, met de chaos tastbaar dichtbij en een rampspoedige ellende vlak voor de deur, nog niet ontwaakt is en nog niet door heeft dat deze winter wellicht millioenen het leven zal kosten door uitputting en koude, dat is te gek! De winter is de dood van de natuur, en de mens heeft iedere herfst weer de taak deze dood te ontgaan, deze ondergang in zichzelf bestrijden. Iemand die de winter alleen ziet als een periode van warme, gezellige avonden bij lekker eten, een sigaar en een open haard, heeft nog niet kennis gemaakt met de werkelijkheid, met honger en koude!

Vanmiddag een van de merkwaardigste ontmoetingen van mijn leven gehad. Na me verkleed te hebben was ik, op weg naar Borris, doorgereden naar Schlachtensee, om daar wat buitenlucht te happen en van de natuur te genieten. Ik keek zo over het meer heen om mijn wandeling uit te kiezen. Daar komt een oude mijnheer me achterop, en begint een gesprek met de woorden: dat gebeurt ook niet veel, dat men jongen mensen ontmoet die niet in uniform zijn. Nadat ik uitgelegd had dat ik Hollander was, vertelde hij dat hij in Rotterdam geweest was en veel gevaren had op Hollandse schepen. Verder ging het gesprek over de oorlog. Toen plotseling: Do you speek English? I have been 15 years in America! Het gesprek liep verder in het Engels, en het viel me mee, dat ik me nog verstaanbaar kon maken. De man sprak voortreffelijk Engels, en begon later nog Frans te spreken, voor een Duitser behoorlijk Frans. Spaans had hij in Z. Amerika geleerd. Hij was geboren in Sleeswijk-Holstein en op zijn tweede jaar was hij D. geworden omdat het gebied bij D. kwam. “I have been American soldier in the war against Spain!” deze merkwaardige man was 80 jaar, en heeft de laatste 20 jaar in D. doorgebracht. Het laatste was hij gids in Podsdam! Na een half uurtje neemt hij afscheid met “Goodbey, very glad to have met you”.

Nog even aan het water gezeten, wat geslapen, en toen naar Borris.

Borris is weer op zijn best vanavond. Hij speelt nog eens stukken van de vorige keer, en ik bemerk dat je deze nieuwe muziek van Hindemith enz. ook onthouden kunt. Hij speelt ook zijn laatste eigen composities, die uitstekend zijn. Ze geven ook een vlotte indruk, de piano is hier uitgebuit zoals Chopin dat kan. Zeer voldaan naar huis.

Met den Deen nog een lange conversatie op touw gezet. Van de gebeurtenissen hier in Mei 1943, toen we hier kwamen, krijg ik nu een betere indruk. Het is aan één man te danken geweest, dat we niet allemaal arbeider geworden zijn. Hij kreeg de mededeling dat we weliswaar niets gedaan hadden, maar dat we toch wel “Deutsch-feindlich” waren, en dat hij moest oppassen. Vandaar dat alle studenten die exacte vakken studeerden als arbeider de fabriek in gingen. Het scheelde maar een haar, of we waren in Mühlenberg terecht gekomen. Vanwege het gevaar voor invloed van ons op de andere arbeiders werden we toch maar liever bij Tsjechen in Friedrichshagen geduwd. Het gekke is dat na een jaar geen sprake meer is van een bijzondere positie van ons, en dat we zelfs niet gerekend kunnen worden tot de exponenten van de anti-duitsen, we zijn gewoon net als andere buitenlanders.

Wat zal Oos blij geweest zijn met dit stempel op zijn Ausweis. Hij mag tot 5 October 1945 in Berlijn blijven!

Vrijdag 22 September 1944. Oos : De wereld gaat hier naar de ondergang, dat is zeker.

Vrijdag   (22 sept)

Jan is er nog steeds, pardon, weer niet, en dus is het vervelend op de fabriek. Niets, maar dan ook letterlijk niets gedaan. Lang gerookt op de plé, waar ik interessante gesprekken kon voeren. De wereld gaat hier naar de ondergang, dat is zeker. Een voorbeeld: in de radioapparatenfabriek worden 6 à 7 apparaten gemaakt per dag, per man. Daarvan vóór de middag 6½ en de laatste helft vlak voor het sluiten om zes uur. Mijn zegsman beweerde zelfs om half tien al bijna alles af te hebben. Dan is het verder maar op de plé hangen en rondlopen. Omdat er, als er harder gewerkt wordt, meer verdiend wordt, (stukloon!) gaat de prijs “kapot” (het loon per stuk). Verdient een vent teveel, dan komt de calculator en die calculeert alles op een normaal loon terug! Zelfs een accoordloon kan hier de mensen niet meer aan het werk helpen!

Vanavond wat spek uitgebakken en vroeg naar bed. Kees zou komen, maar is niet verschenen.

Jan : 

Vrijdag 22 September 1944.  

De opmerkingen over mijn jas waren schitterend. De één vroeg, waar of ik dat NSB pakje vandaan had, en de ander vond het net een chauffeursuniform. (daar heeft het inderdaad wel iets van weg, daar de knoopen, die Moeder er aan heeft gezet, rijkelijk groot zijn). Weer anderen vonden dat ik er zeer officieel uit zag, o.a. Frau Lisurek. Maar allen waren er hevig jaloers op. Het groote voordeel ervan is dat je er maar een wit boord bij hoeft om te doen, en je bent in groot tenue. Jammer is dat ze de distinctieven en de koperen knopen er afgehaald hebben.

…

Reinarzt ontving vandaag bericht, dat zijn zoon aan het Oostfront gesneuveld was. Het is wel een heele slag voor hem. Niettemin was hij weer als altijd stipt op tijd op de fabriek. Om maar geen enkel overuur te ontlopen.

Donderdag 21 September 1944. Oos : Ons vaderlandje is weg, een ruïne, een arme verloren cultuur.

Donderdag 22 Sept. (21)

Jan blijft thuis, hij is erg verkouden en heeft haast geen stem meer. “Schön wieder” zegt Dietloff als ik vertel dat Jan ziek is.

Vervelende stemming op het lab, d.w.z. ik heb weer nergens zin in, door die oorlog in Holland. Wat kan zoiets ellendig op je zenuwen werken. En vooral ook, op je humeur. Enfin, als de strijd daar afgelopen is, dan zal mijn stemming wel wat beter worden. Afleiding is het beste.

J. {Jüngling} komt met het verhaal, dat iemand die helemaal niet meer geloofde in de D. overwinning nadat hij een paar weken onder dienst was, gezegd heeft: De nieuwe wapens zijn zo geweldig, we winnen de oorlog beslist nog. Wat hebben deze verhalen voor waarde! Het kan altijd waar zijn.

De nieuwe laborant bij Kuschel ontpopt zich als een aardige jongen. Jan Egberts vanavond op bezoek. Hij beluistert en beklopt me en vindt dat ik puik gezond ben. Gelukkig maar. We steken een dikke sigaar op en nemen een glaasje Kuschel likeur. Jan dB is naar de Staatsopera, naar een concert.

Een gesprek met een Fransman brengt me weer een kortzichtigheid aan het licht, die algemeen opgang doet. N.l. het idee dat je, als je niets bezit, ook niets meer verliezen kunt bij dezen oorlog. Waarbij men vergeet, dat juist wanneer men niets bezit, de welstand volkomen bepaald wordt door de algemene welvaart. Iedereen verliest op het ogenblik meer dan een vermogen, omdat de algemene welvaart enorme klappen krijgt. Europa heeft afgedaan na dezen oorlog. Ons vaderlandje is weg, een ruïne, een arme verloren cultuur.

Jan : 

Donderdag 21 September 1944.

Vandaag ben ik weer thuis gebleven daar ik geen zin had en bovendien mijn verkoudheid als goede rede kon aanvoeren.

Van huis ontving ik het jasje dat bij de uniformbroek van Vader hoorde. Ik ben benieuwd wat dat voor opmerkingen uit gaat lokken, als ik dat aantrek.

…

{Het betreft hier het uniform van Jans vader die bij de vrijwillige brandweer was.}

20 September 1944. 21e Vergadering van de Spreekrans

Helaas is er geen samenvatting van de gehouden rede bewaard gebleven, of wegens de Fransche taal helemaal niet gemaakt.

Woensdag 20 September 1944 Oos : Een stuk dat Lily veel gespeeld heeft. Wat kun je op zulke ogenblikken een heimwee krijgen.

Woensdag 20 Sept. 

Vannacht om één uur wakker geworden van de jeuk, wandluizen! Ik word echter heerlijk weer in slaap gesust (na één beest gedood te hebben!) door pianomuziek van de buurman die naar de “Luftlage” wil luisteren. Een stuk dat Lily veel gespeeld heeft. Wat kun je op zulke ogenblikken een heimwee krijgen.

Heden weinig berichten, alleen fantastische geruchten: zwaartepunt van de strijd in Holland … …

Na fabriekstijd direct naar Schöneberg, naar de Orangerie om daar de verjaardag van Kees te vieren. Jan Egberts, Hans v Griffen, Witkop, Jan Pels en ik zijn van de partij. Er is geen muziek, alleen worden er grammofoonplaten gedraaid, half Duits half Engels. Erg gezellig, eerst alleen gegeten en daarna kwamen ze successievelijk de andere gasten opdagen. Thuis bij Kees nog “Kuchen” en een borrel gekregen.

Om half elf thuis. Een brief van Paps: “Nog één ruk en dan is de nachtmerrie voorbij”. Of begint dan een nieuwe nachtmerrie. Vader is in zijn realistische kijk op de dingen altijd nog zo vol hoop, bewonderenswaardig gewoon. Deze brief, van de 13^e, zal wel de laatste zijn denk ik.

Jan :

Woensdag 20 September 1944. 

Vanmorgen wakker geworden met een reus van een verkoudheid. Haast geen stem enz. Ik denk wel, dat ik er een goede griep uit kan fokken.

Vanavond de 21^e Spreekransvergadering en tevens 2^e buitengewone vergadering. Een Fransche arbeider, Marcel Ziegler, sprak over een scenario van hem zelf, dat hij destijds geschreven had voor de Fransche film, maar dat wegens de oorlogsomstandigheden niet aangenomen was geworden. Het was erg interessant, en tevens zeer nuttig voor onze Fransche taalkennis.

Utrecht 13 September 1944 van Paps : Met heel slecht weer b.v. als er geen vliegeraanvallen zijn te vrezen.

Utrecht 13 September 1944

Mijn beste jongen.

Het zal een dag of tien geleden zijn dat ik je schreef en sindsdien is er weer heel wat gebeurd. Voor mij het meest ingrijpend is gevaar dat thans aan het reizen verbonden is door de aanvallen met jagers op treinen. Verleden week heb ik zoo’n geval meegemaakt van tamelijk dichtbij en daarna heb ik niet meer met de trein gereisd; trouwens alle forensen hebben het opgegeven. Ik ga nu een enkele keer op de fiets, maar dat is een heel eind vooral als je de fabrieken ook nog eens wil bezoeken. Het heele geval nadert nu wel zijn hoogtepunt en binnenkort moet er wel een beslissing vallen, dunkt me, al kan er in dien tijd heel wat gebeuren. Enfin, we kunnen niet anders doen dan rustig afwachten wat er over ons zal komen; misschien valt het wel mee en anders zullen wij ons er door slaan zoo goed als mogelijk. Je behoeft je over ons niet direct ongerust te maken; als ik de situatie goed bezie geloof ik niet dat wij in een ernstige zone liggen en vertrouw ik dat veel langs ons heen zal trekken. We zullen wel zien als het zoover is.

Ik stel me de vraag of je deze brief nog wel zult krijgen en ik vrees dat onze verbinding spoedig geheel zal zijn verbroken. Dat zal dan een nare periode worden, totdat we hopelijk weer contact krijgen en dan voor goed. Je zult het ook moeilijk hebben in deze tijd, maar ik vertrouw dat je je flink zult houden zooals je dat altijd hebt gedaan. Aan alles komt eens een einde, ook aan deze beproeving en als je dan maar geestelijk, en liefst ook lichamelijk natuurlijk, ongeschonden uit deze narigheid komt ligt er weer een blijdere toekomst in het verschiet al zal deze ontwikkeling ook langzaam gaan en weer jaren vergen. Maar we werken dan weer naar het licht toe en dat zal weer vreugde geven aan het leven en den arbeid.

Ik zit nu dus grootendeels thuis hetgeen voor mij een beproeving is, zooals je wel zult begrijpen. Aangezien ik met mijn gedachten voortdurend bij de fabriek zit, ontbreekt mij ook de lust tot ander werk, zoodat ik eigenlijk maar wat rondhang, karweitjes opknap, wat lees en wandel, en blij zal zijn als ik weer eens de kans zie om naar kantoor te wippen, met heel slecht weer b.v. als er geen vliegeraanvallen zijn te vrezen. Overigens behoef je niet ongerust te zijn dat ik mij nodeloos aan gevaar zal blootstellen. Als je dat een paar maal meegemaakt hebt, vergaat je wel de lust tot waaghalzerij. Dan maar lieven 100 Km peddelen op de fiets, met mooi weer is dat wel te doen.

Zoo jong, je weet nu weer zo ongeveer hoe het hier staat. We zijn in een periode van afwachting; dichtbij Is de oorlog en alles staat in het teken daarvan; we zullen zien hoe het zaakje verder zal lopen. Zooals je begrijpen kunt zijn wij allen min of meer onder den indruk van de dingen die komen zullen en zoo ontbreekt mij ook de lust over koetjes en kalfjes te schrijven.

Dit is mogelijk de laatste brief die je van ons voorlopig zal bereiken. Nogmaals maak je over ons niet ongerust; zooals ik reeds zeide heb ik goede verwachting dat de bui langs ons heen zal trekken en anders zullen we wel zien er heelhuids af te komen. Onze grootste zorg is om jou; hoe zal jij deze laatste tijd het maken. Dat is het vraagstuk dat ons dagelijks bezig houdt, al praten wij er, als bij afspraak, zeer zelden over. Laat ons hopen dat ook dit zich spoedig zal regelen en dat wij binnen niet al te lange tijd elkander weer in gezondheid zullen weerzien. Wat zullen we dan gelukkig zijn; laat ons hopen en vertrouwen dat dit werkelijk binnen kort een feit zal zijn, de kansen daarvoor zijn tenslotte nog zeer groot dus we hebben reden dit te verwachten.

Mijn jongen, wij houden ons hier goed, doe jij het ook; heb vertrouwen in de toekomst zooals ik dat altijd heb gehad. Ook als we afgescheiden zijn van je, zullen we steeds in gedachten bij je zijn onder alle omstandigheden. Nog een laatste ruk en dan is de nachtmerrie voorbij.

Groeten aan allen

Je Vader

Dinsdag 19 September 1944 Oos : Een hopeloze positie wordt niet na een eerlijke strijd met een ruiterlijk erkennen van de nederlaag besloten.

Dinsdag 19 Sept.

Vandaag begint de dag al weer slecht. Als je de krant leest ben je al meteen in een dermate rotbui, dan hoeft er verder niets te gebeuren. Het dringt langzamerhand tot ons door: de oorlog is in Holland gekomen, en er blijft weinig van ons landje over. Als de gemalen niet werken, en de mijnen niet leeggepompt worden enz, dan is ons landje naar de verdommenis. Het is treurig maar waar. Ik leg me er al bij neer, dat ik mijn leven verder zelf zal moeten opbouwen, en zelfs geen huisvesting meer van anderen te verwachten heb. Alles gaat kapot.

Gelukkig de hele middag aan de wals gestaan en het werk van Hoffman gedaan, zodat de middag gauw om was.

Het Wehrmachts bericht vertelt van nieuwe landingen uit de lucht in Holland, en een doorstoten van het Zuiden uit tot Eindhoven. De opzet is dus, de aanval om de Westwall heen te leiden, langs Arnhem ongeveer. De eerste stoot is dus al gelukt. Arm Holland, wat zal er veel kapot gaan. De gevechten liggen op het ogenblik in Limburg precies in het mijnengebied! Niets blijft er deze oorlog over. In plaats dat ze de oorlog op de kortste manier in Duitsland brengen en daar verder vechten, gaan ze in Holland vechten.

Om zeven uur kamermuziek avond in de Staatsopera. Eerst wordt een septet, in Es dur, van Beethoven gespeeld. Ik kan er niet goed in komen. Midden in dit stuk krijg ik plotseling een enorme morele kater, als ik bedenk hoe het thuis misschien alles wel is. Dat ik ze misschien nooit terug zie, al die me dierbaar zijn. Levensgroot zie ik het voor me, dat ik thuis ruïnes vind, en dat Paps me vertelt dat Mams omgekomen is op de een of andere manier. Als ik dan bedenk dat er Russen zijn die al 5 jaar onder mijn omstandigheden leven, word ik weer wat rustiger. Wat zal er weinig overblijven van D. Ik voel nu zelf pas weer goed, wat de haat een woordje mee kan spreken. Iedere stad wordt verdedigd, ieder huis, alles. En dus gaat ook alles kapot. Een hopeloze positie wordt niet na een eerlijke strijd met een ruiterlijk erkennen van de nederlaag besloten, neen, de laatste man zal daar sneuvelen, met het laatste huis in rook opgaan. De laatste oorlog die er ooit bestaan heeft.

In het Rijnland worden verschillende steden geëvacueerd. De mensen die achterblijven worden beschouwd als saboteurs. Russische opvatting.

Schlusnus zingt enkele niet overbekende liederen. Het lied “der Wanderer” is prachtig, en het heeft ons in deze tijd veel te zeggen. Ik probeer het te pakken te krijgen, en plak het dan in. Na de pauze het Divertimento No 17 K.V. 334 van Mozart. Het menueto en het rondo zijn erg bekend.

Jan:

Dinsdag 19 September 1944. 

…

Het weermachtsbericht vanmiddag luidde de pech in. Resultaat een enorm zwartgallige bui. Holland gaat naar de bliksem, of er moet een wonder gebeuren. Dan functioneerde het tramverkeer slecht. 7 trams moest ik laten voorbijgaan, met het gevolg, dat ik geen tijd meer had thuis om me te scheren, en met een baard van twee dagen naar de Staatsopera moest. En als klap op de vuurpijl kreeg ik nog een pakje van huis. Ik had al bange voorgevoelens over peren,die er waarschijnlijk in zouden zitten. Toen ik het afhaalde, bleek de heele bodem nat te zijn. Enfin ik heb het buiten het station Friedrichstrasse op een puinhoop gedeponeerd, en heb het open gemaakt. Ik hoefde alleen maar het touwtje open te maken; het pak viel vanzelf open, en meteen vloog er een geweldige wolk vliegen uit. Ik heb toen nog even naar een brief gezocht die er echter niet in bleek te zitten, en toen heb ik het maar gauw alleen gelaten.

Na al deze tegenslag viel het concert in de Staatsopera dubbel mee.

…

Heikens vertelde ’s avonds, dat hij in de Friedrichstraase een trein met gevluchte vrouwen uit Straatsburg gezien had. Ze hadden slechts twee koffers mee mogen nemen, en de rest moeten achterlaten.

Vandaag in de krant

Maandag 18 September 1944 Oos : De Amerikanen komen dus in het Oosten Utrecht binnen, hetgeen betekent dat de Maliebaan er aan gaat.

Alarm nr 147 van 22:35 tot 23:20

Maandag

Grote opwinding vanmorgen omdat er een “hoge ome“ door de afdeling kwam lopen uitleggen: “Kijk en dan gaan hier de muren weg en dan wordt dat één grote ruimte.” Dit betekent dat onze afdeling gaat verhuizen, of wel wordt opgeheven. Het laatste was onze eerste gedachte, vandaar de opwinding. Toen Rieß er van hoorde kreeg hij een rode kleur. Hij weet natuurlijk net zo min iets van al deze dingen af als wij, hij is ook maar een klein kereltje dat niets weet. “Ich sage es nur damit Sie es wissen!” …zei Hoffman tot slot …

De Italiaan heeft me vandaag weer iets laten zien waar ik even van schrok. Hij gaat n.l. vanavond een brief versturen, aangetekend, naar de Führer! Ik schrok er van, want ik moest direct aan de gekken in Herzberge denken, die ook zulke dwaze dingen doen. Zijn eigen huis is nu geplunderd door de partizanen, en nu heeft hij gisteren een bericht ontvangen, dat een boerderij van hem is geplunderd door de Duitse en Italiaanse soldaten, die er ingekwartierd waren. Ik heb medelijden met de man, ik geloof werkelijk dat hij begint te malen.

Vandaag verder een bedrukte stemming onder de Hollanders. Er is n.l. bekend geworden dat luchtlandingstroepen een groot opgezette landing gedaan hebben in Holland. In het gebied van Arnhem, Nijmegen en Eindhoven. Je ziet nu al de beweging: verbinding met de troepen ten Zuiden van Eindhoven, en dan achter de Westwall om. Tegelijk worden dan de troepen in N. en Z. Holland en Utrecht afgesloten. Voor mezelf: de Amerikanen komen dus in het Oosten Utrecht binnen, hetgeen betekent dat de Maliebaan er aan gaat. Ik geloof dat alles er aan gaat. Jammer dat ik niets heb kunnen “organiseren”, daarvoor had ik graag verlof gehad. Niemand heeft “ervaring” met zoiets. Wat gaat er in Godsnaam allemaal gebeuren in Holland. Geen water, geen electrisiteit, enz. De gemalen werken natuurlijk niet meer (geen kolen!) en dan staat alles onder water. Waar moet het heen, waar moet het heen.

Vanavond naar Roselaar. Jan en Hans helpen een stuk opvoeren, een aardig toneelstukje voor kinderen. Fr Rose heeft toch altijd aardige mensen om zich heen, moet ik zegen. De dochter van de koster, een aardig meisje (pas verloofd) een meisje of liever, getrouwde vrouw van 21 jaar of zo, waarvan de man vermist is aan het Oostfront. Een schrille tegenstelling.

Verder doet Ireentje mee, en een kleine jongen. Jan was prachtig in zijn rol als brutale, onbeschofte landheer die zijn personeel afsnauwt. Overigens was het stuk wel aardig, een verhaal van Tolstoj, een engel die op de aarde komt en drie grote ontdekkingen doet. Na afloop nog even naar Fr Roses huis. De buurman komt ook even op bezoek. Een alleraardigste man, een jaar of veertig met grijs haar van de zorgen. Een jaar terug ongeveer heeft zijn vrouw twee allerliefste kleine kinderen van het leven beroofd en gepoogd zelfmoord te plegen. Angst voor de Russen d.w.z. ze was natuurlijk in een vlaag van waanzin toen ze dit deed. Voor de man, die ’s avonds thuis kwam en daar een grote bloedplas vond, is het toch iets ontzettends. Of je daar in berusten kunt? De vrouw leeft nog. Is het mogelijk dat deze man nu nog van zijn vrouw houdt?

Dit probleem werd door Fr Rose opgeworpen, een paar maanden geleden. Vergeven kun je zoiets niet lijkt me, dat gaat tegen je gevoel in, maar daarom kun je nog wel van deze vrouw houden, al heeft ze en afwijking. Maar dat is dan een liefde van een andere waarde, een liefde uit medelijden.

Vandaag in de krant

Zondag 17 September 1944 Oos : Het hele lager heeft zijn bon W17 daar ingewisseld!

Zondag 17 Sept.

Op ouderwetse wijze in de rij gestaan voor kaarten voor concerten in de staatsopera. Het duurde gelukkig niet lang. Thuis een grote Zondagsmaaltijd in elkaar gedraaid. Met 200 gram leverworst die een winkel abusievelijk gegeven heeft op de W17 bon van de afgelopen periode! Vroeger zou je te netjes geweest zijn om profijt te trekken van een domheid van een winkelier. Het hele lager heeft zijn W17 daar ingewisseld!

Naar Herzberge. Jan en Hans, en ook Klaas zijn aanwezig. Een wandelingetje gemaakt door het Gelände. Peertjes en worteltjes gegapt; smaakten best. Toen we net klaar waren kwam er een manneke op de fiets, heftig protesteren dat we langs zijn tuintje liepen.

Om een uur of vijf vertrekken we naar de stad. Ik ga naar huis, de anderen naar de bios. Thuis tref ik v Duren en Jan dB. Gegeten en een borreltje gedronken.

Zaterdag 16 September 1944 Oos : De verschillende onbereikbare en niet bereikte verlangens van je leven.

Alarm nr 146, van 00:40 tot 02:30

Zaterdag.

Deze vrije Zaterdagmiddag besteed voor het kopen van boeken. Met Bob op stap. Het is lang geleden dat ik met hem de stad in geweest ben. Daarna thuis nog wat gegeten, en in mijn nette pak naar de staatsopera. Muziek van Mozart (Jupiter S.) Händel (Concerto grosso) en Brahms (vierde syphonie). Natuurlijk hebben we genoten. De zaal was nu erg mooi met de betere verlichting.

Na afloop een biertje gedronken met Jan. We zijn in een philosophische bui, en tillen zwaar. De verschillende onbereikbare en niet bereikte verlangens van je leven; je studie, je vrouw, de plaats waar je woont enz. enz. vormen de grondslag. Twee zielen: een stads ziel en aan plattelands ziel. Een Franse ziel en een Hollandse, en ga zo maar door. Bij mij is deze verderfelijke splitsing al ver, en die voert tenslotte naar een volledig onbevredigd gevoel.

Groenhart is vanmiddag even komen aanlopen, na een maand dood te zijn geweest. Hij heeft op geen enkel bericht gereageerd.

Kaartje Oos:

Kaartje Jan:

In de krant:

Vandaag in de krant

Berlijn 15 September 1944 Brief 120. Ik verwacht n.l. een dermate grote chaos dat we blij zullen zijn als we zelf thuis komen!

Berlijn 15-9-1944

120

Lieve Paps, Mams en Lily.

Eindelijk dan maar weer een brief. Het zal wel zeer de vraag zijn, of de post mijn moeite zal belonen, en de brief zal bezorgen. Misschien ben ik wel eerder thuis, maar hoogstwaarschijnlijk zal deze brief wel nooit terecht komen. Het is ook de vraag of het postkantoor nog aanneemt, ik hoorde al vertellen dat hier en daar voor Holland niets meer wordt aangenomen.

Alles gaat hier zijn oude gangetje. In mijn briefkaart 119 heb ik al geschreven dat ik jullie brieven van 1 Sept. als de laatste beschouwde. Misschien dat er nog een enkele brief door komt, maar dat zal toch wel gering zijn. Het plezier van het schrijven gaat er wel van af, als je niet weet of er nog wat van terecht komt. Ik zal maar niet schrijven over de enorme spanning waarin we leven, jullie zitten zelf waarschijnlijk nog meer in spanning dan wij. Alle geruchten ten spijt geloof ik dat tot nu toe ons landje nog gespaard is gebleven voor het oorlogsgeweld, maar ik vrees dat het niet lang zo zal blijven. Vooral Limburg krijgt het nog wel te verduren.

Behalve dan de enorme spanning, waarin we leven, is er eigenlijk niets bijzonders te vermelden. Het is, na een periode van regen, nu weer mooi herfst weer geworden. Het is alleen jammer dat het al zo gauw donker wordt. Nu we tot kwart over vijf werken. Kunnen we nergens meer naartoe ’s avonds. Wat koken, wat lezen en praten, en het is alweer bedtijd. Vooral als je dan nog een uurtje alarm hebt, dan heb je eigenlijk je avond alleen al voor eten en slapen nodig. Maar ondanks dit alles gaat de Spreekrans ongestoord door. Vlak na de verhuizing is er een inzinking geweest, maar die zijn we te boven. We hebben enkele nieuwe leden, die met interessante voordrachten kwamen. Jullie zult wel geen verslagen meer krijgen dank ik; we wagen het niet meer pakketten weg te sturen. Het is zonde van de pakketten, omdat de inhoud niet direct te vervangen is. Maar het is natuurlijk de vraag of we de spullen nu wel later kunnen sturen. Ik verwacht n.l. een dermate grote chaos dat we blij zullen zijn als we zelf thuis komen! Maar we maken ons geen zorgen vóór de tijd, dat zullen we ook wel zien.

Morgenmiddag ga ik zowaar weer naar een concert! Ondanks alle ophefferij van cultuurinstellingen is er toch wel weer gelegenheid iets te horen. Ik denk wel dat het goed zal bevallen na een maand zonder muziek! Jullie raad, een voorraad te vormen heb ik opgevolgd, en ik kan desnoods wel een week in huis blijven als het moet. Verder weet ik niet wat ik zou kunnen doen. Het beste is natuurlijk buiten de stad een onderkomen zoeken, maar daarvoor zal de gelegenheid wel ontbreken.

Wat heb ik nog meer te vertellen? Eigenlijk niets. De oorlogsgebeurtenissen beheersen het leven en drukken op een zodanige wijze, dat je aan normale dingen niet meer denken kunt. Voor mezelf heb ik het gevoel dat ik de Meidagen van 40 nog eens beleef. Net het verschil, dat de toekomst nu misschien nog wat onzekerder is dan toen. Je wist toen eigenlijk nergens van, en je hebt nu met de wreedheden die er op de wereld gebeuren, kennis gemaakt. Wat verlang ik er naar weer thuis te komen!

Veel liefs

Oswald

Vrijdag 15 September 1944. Oos : Is het einde van deze verbanning dicht bij, en wat komt er dan?

15 September.

Het grote nieuws staat vandaag in het Wehrmachts bericht: Gat geslagen in de voorposten van de Westwall. Dit betekent waarschijnlijk dat ze al wel iets verder zijn. De stad Aken is aan twee kanten bereikt.

Eindelijk een “laatste” brief naar huis geschreven. Brief 120. Zal het de laatste zijn?

Vanavond op zoek naar een bioscoopje waar volgens Jan Egberts veel Franse films draaien. Vandaag draait er “de gouden stad”, waar ik na veel moeite in kom, als de hoofdfilm al begonnen is. Ik moet zeggen dat ik deze film waarderen kan. Ten eerste goede opnamen, de mogelijkheden van de kleurenfilm zijn hier goed uitgebuit. En dan is het gegeven ook goed. Het meisje uit dat platteland, waarvan de moeder een stadskind was en daarom niet kon aarden op het platteland. Ze maakt zich van  kant. De dochter wordt door de vader ver van de stad (Praag) gehouden, en heeft een sterk verlangen naar een “vrij” leven. Tenslotte gaat ze stiekem naar de stad als haar vader op reis is. Ze wordt in de stad door een tante opgevangen (een mol) en de onechte zoon van die tante weet beslag op haar te leggen. Dit jongmens is een typisch grotestadsproduct, een schoft zonder weerga. Hij fokt een kind bij haar, en laat haar zitten als hij hoort dat de vader haar onterfd heeft. Een landmeter, die op het boerderij land heeft opgenomen kan haar niet van het verkeerde pad weghouden. Ze keert ten slotte terug naar huis, en als ze daar (in een uitstekend scène!) niet opgenomen wordt door de vader, verdrinkt zij zich. De hoofdrolspeelster vertolkt deze rol uitstekend. De film is sentimenteel, maar ik heb al lang in de gaten dat juist deze films mij altijd aantrekken. Verder vind ik in deze film iets terug dat ik zelf ook voel, een verlangen naar “vrijheid” in een grote stad. Het merkwaardige is dat je er helemaal niet gelukkig bij bent als je zo ver bent. In ieder geval ben ik nu hier in Berlijn helemaal verpest, en een klein burgermansleventje zal bij mij een veel te groot verlangen naar opera’s en toneel, kortom naar het grotestadsleven achterlaten. En in de stad is het toch ook niets voor mij geloof ik. Al is het een feit dat ik veel mensen om me heen moet hebben. Althans goede vrienden. Welke vrouw zal bij me passen, in deze dubbelzinnige positie. Ik wanhoop al bij de gedachte dat ik wel een verkeerde zal uit kiezen … en dan is mijn leven uit, dan heb ik nog een grote kans verspeeld.

Is het einde van deze verbanning dicht bij, en wat komt er dan? Niets weten we er van, we kunnen alleen vermoeden. En over de gevolgen van, en de toestand na, deze oorlog mag je eigenlijk niet denken.

De Italiaan heeft deze maand 71 Mark verdiend (Netto). Daar heeft hij nu zijn huis en alles in de steek gelaten om te gaan werken voor D. En nu slaapt hij zonder dekens en heeft 71 Mark verdiend in een maand … Stank voor dank heet dat in goed Hollands.

Uit het AEG-alfabet

Jan :

Vrijdag 15 September 1944.

“Maastricht ging verloren” staat er vandaag in het weermachtsbericht. Dat is dus de eerste Nederlandsche stad die “bevrijd” (het woord heeft een cynische bijklank gekregen) wordt. Ik ben erg benieuwd wat er nog van overeind staat. De geallieerden hebben anders wel een prachtige opmarschweg langs de weg Maastricht  - Aken.

…

Vandaag in de krant

Zurük! Zr Zt Nicht zu befrodern

Oos schrijft hier niet over, noch in zijn dagboek, noch naar huis. Een briefkaart van Mams, van 30 Augustus, voor Grand-père die door Oos doorgestuurd is, is teruggekomen.
Door de ontruiming van de Franse Alpen door de Duitsers is La Haute Beaume feitelijk aan de geallieerde kant van het front terecht gekomen en is postverkeer niet meer mogelijk.

Zurück!

Zr Zt nicht zu befordern.

Retour

Op dit moment niet bestelbaar.

Donderdag 14 September 1944 Oos : Een dergelijke trek hebben alle Duitsers wel, al zijn ze soms sympathiek verder.

14 September 1944 Donderdag.

Na een alarm natuurlijk weer slaperig. Vooral om een uur of drie, dan vallen gewoon je ogen dicht, en het gebeurt; vaak word je wakker van een bons ... met je hoofd op de tafel!

Eckert vertelt dat er straatgevechten in Maastricht zijn. Jan zegt bang te zijn voor de bevolking. Nu ja, Aken is ontruimd, m.a.w. wat er in Maastricht gebeurt is niet zo belangrijk. Een dergelijke trek hebben alle Duitsers wel, al zijn ze soms sympathiek verder. Buiten D. kan alles verrekken. Vroeger was het een schande als een paar soldaten voor Rotterdam stand hielden, de stad werd tot straf verwoest. Het was de misdaad van de verdedigers. Nu het front terug gaat, wordt iedere stad vernietigd in Holland mag de bevolking bovendien de gemeente niet uit, hetgeen betekent dat de bevolking mee moet in de oorlog. Als het getij verloopt verzet men de bakens, dus de aanvaller is nu de verwoester geworden.

Vanavond Jan op bezoek. De stemming is er niet erg best. Borrel gedronken, die best smaakt. De schoenmaker in Hertzberge wil er niet erg aan met mijn lage schoenen. Ik loop nu al de hele week op die hoge krengen, die ergens kapot moeten zijn, want iedere avond heb ik pikzwarte  voeten bovendien gaan mijn kousen kapot, allemaal maar lastig. Voor lage schoenen hebben we een prachtige dikke zool gevulkaniseerd, en nog dikkere hakken.

Opmerking van Jü.:  “die lage ist verzweifeld aber nicht mehr ernst”. {De situatie is wanhopig maar niet ernstig meer}

Jan:

Donderdag 14 September 1944.

Vanmiddag werd Maastricht weer eens genoemd in het weermachtsbericht. Ik vrees dat wanneer de oorlog over dit deel van Holland heengaat, we er niet veel meer van terugvinden zullen, met al zijn mijnen en industrie. En van alle kennissen, die er wonen, ook niet. Ik zou erg graag willen weten wat ze met de burgerbevolking gedaan hebben. Wanneer die geëvacueerd is, zou het de vuilste streek zijn, die ze konden uithalen, om ze naar Duitschland te evacueeren. Dat wordt een ellende zonder einde voor die menschen, net zooiets als destijds voor de inwoners van Breda, die ze tot Toulouse hebben meegesleept. Maar het is ook heelemaal niet onmogelijk, dat ze het niet de moeite waard vinden om de stad te ontruimen.

…

Volgens "Andere tijden" is er in 1940 zelfs een trein met meisjes uit Breda naar Bordeaux gereden, daar geweigerd, en langs Lourdes tot aan Montpellier doorgereden. Ze zijn uiteindelijk in Tressan ondergebracht en na drie maanden teruggebracht naar Breda. Er deden toen al geruchten de ronde dat ze allemaal omgekomen waren.