Krijgsgevangenen op de fabriek. De kerels zien er vrij fatsoenlijk uit.

Uit Jans dagboek:

We  hebben sinds gisteren enige tientallen Italiaansche krijgsgevangenen op de fabriek gekregen. De kerels zien er vrij fatsoenlijk uit, alleen ontzettend ongeschoren. In totaal komen er 1000 bij de A.E.G. Naar het gescheld van de Duitschers te oordelen voeren ze niet al te veel uit . Loon krijgen ze niet.

Berlijn. 27 Sept ‘43 Brief 3 Noteer goed de aankomst voor de statistiek van de briefsnelheid!

III

Berlijn.  27 Sept ‘43

Lieve Paps Mams en Lily,

Het is wel wat laat geworden, maar ik begin toch maar even een briefje. Ik heb wel weer wat te vertellen. Zaterdag ging alles in der haast, zodat ik het een en ander vergeten ben. Ik was net bezig voorbereidingen te treffen toen er drie collega’s uit het lager op bezoek kwamen, hetgeen erg gezellig, maar op een ongelukkig moment. Allereerst dan het bezoek bij de vriend van Elsbeth. Het bleek een jongeman te zijn, erg aardig en van een voorkomendheid en beleefdheid, dat je je in Frankrijk waande. Ik ben er heen geweest met een collega van AEG die ook student was, maar later is gekomen. Die collega was er al vaker geweest, dat maakte voor mij de kennismaking wat eenvoudiger. Ik ga er beslist nog eens heen. Het was geweldig “huiselijk”, zo echt ouderwets met thee en koek, en wat muziek, en praten over boeken uit zijn boekenkast enz. enz.

Ik heb verder gehoord dat er nog een Waalse kerk is hier, waar in het Frans gepreekt wordt. Ik ga er binnenkort heen met twee theologen, dus in goed gezelschap! Vandaag heb ik weer eens een poging gedaan wat mij kamer betreft, dus de hoop heb ik nog niet opgegeven.

Het begint al vroeg donker te worden, en daar gaan ze nog wintertijd invoeren volgende week, dan is het ook meteen donker ’s avonds na fabriekstijd. En dan moet je ook weer zoveel vroeger thuis zijn om niet door alarm verrast te worden. Nu ga ik ’s avonds bijna nooit uit alleen naar concerten zo nu en dan. En om een pakje te halen ik ben benieuwd wat dat proberen naar Köpenick en met de post oplevert! Dit tussendoor – briefje is ook al weer vol, ik ga maar gauw naar bed. No III noteer goed de aankomst voor de statistiek van de briefsnelheid!

Hopelijk tot spoedig weerziens

Oswald

De collega, waarmee Oos naar “de vriend van Elsbeth” is geweest, is hoogstwaarschijnlijk Jan de Boer, en die vriend heet Polemann. Jan schrijft op de 23 n.l in zijn dagboek:

Vanavond naar Polemann geweest met de Bruijn die hem – heel toevallig – ook kent.

Berlijn-Hirschgarten 25 Sept ‘43 Brief 2 Ik bereik waarschijnlijk wel dat ik in het “Angestelter Lager” in Köpenick kom

II

Berlijn-Hirschgarten 25 Sept ‘43

Lieve Paps Mams en Lily,

Deze keer begin ik weer eens uit mijn blote hoofd een brief te schrijven, d.w.z. ik heb nog geen idee wat er in moet staan. De brief van Mams van 7 sept heb ik al beantwoord in brief I, die ik niet aantekende en die dus wel na zal aankomen. Onderweg van de fabriek naar huis, in de tram, kreeg ik via Jan de Muinck-Keizer de groeten van thuis. Ik zag hem even, bijzonderheden over deze ontmoeting van oude kennissen heb ik nog niet gehoord.

Over mijn kamer nog niet veel nieuws, zo als de zaken nu staan zal ik tenslotte wel weg moeten, maar ik bereik waarschijnlijk wel dat ik in het “Angestelter Lager” in Köpenick kom. Dat is een veel beter lager, twee in een kamertje. Alleen is er op het ogenblik geen plaats daar, en nu hoop ik, dat ik op de kamer mag blijven tot ik daar een plaats krijg. Één jong mens heeft het al zover geschopt, dus moet ik het ook gedaan krijgen.

Ziezo, nu eens over iets plezieriger dan over die vervelende verhuis kwestie. Deze week heb ik “Snaps” oftewel jenever gekocht op mijn bonnen. Dit is tenminste een voordeel van die onrustige nachten. Morgen komen mijn vrienden afscheid menen van de kamer, en dan schenk ik ze meteen een borrel. We hebben nog meer extra gekregen, misschien stuur ik wel wat naar huis.

Het pakje van 7 sept was wat afmetingen betreft wat beter dan de vorigen, d.w.z. beter in overeenkomst met mijn bescheiden wensen. De inhoud was nog wel te groot, ik kom beslist 10 pond aan als ik alles opeten moet wat jullie sturen.

Het is weer laat geworden, ik moet weer haasten om mijn programma af te krijgen.

Voor het dragen van de koffers is de riem die je het laatst gestuurd hebt ook niet goed mams, ik heb bedacht dat het beste een gewoon steigertouw is, vraag maar aan paps.

Willen jullie nog een slipover sturen? En verder mijn handschoenen. Het fruit dat jullie gestuurd hebben is overheerlijk, ik ben er erg zuinig mee.

Nu tot schrijvens dan maar.

Veel liefs

Oswald

Arbeidsvoorwaarden AEG

Gaandeweg openen zich anno 2018 nog meer mapjes en enveloppen die bij de dagboeken gevonden zijn. Hierin werden bijgaande stukken aangetroffen.

Degene die de Arbeitskarte uitgeschreven heeft moet een bijzonder vooruitziende blik gehad hebben; de kaart is geldig tot 8 mei 1945.

Paps over bezoeken van de Gestapo

Eigenlijk had paps er helemaal niet over willen schrijven maar toen zijn memoires eenmaal geschreven was werd er aangedrongen om het gat dat hij over de oorlog gelaten had toch enigszins in te vullen. Hij schrijft dan o.a. het volgende:

… Intussen kreeg ik natuurlijk geregeld bezoek van de “Gestapo”. Ik was reeds in de eerste weken van de bezetting met mijn persoon verantwoordelijk gesteld voor de voorraden ontplofbare stoffen in ons bezit. Deze werden opgenomen en in een boekhouding vastgelegd. Op ongeregelde tijden kwam zo’n Gestapoman bij mij in Amsterdam op het kantoor een praatje maken, dat altijd eindigde met een enigszins verhulde bedreiging over wat geschieden zou als er tekorten werden geconstateerd. In het begin vond ik dat wel griezelig, maar al spoedig was ik er aan gewend.

Toen tenslotte bleek, dat zij op deze wijze ons niet aan het werk voor de Wehrmacht kregen, kwam er op een kwade dag een mij nog onbekend persoon in burger, die zonder commentaar tegenover mij aan mijn bureau ging zitten en plechtig zei dat dit spelletje uit was.

Dat groeide uit tot een wat fel gesprek en we kwamen tot de conclusie dat er enige deskundigen zouden komen om te beoordelen of het voor hen werken, op onze bedrijven mogelijk en gewenst was. Na enkele weken kwam er inderdaad een commissie van deskundigen uit Duitsland om de zaak te beoordelen en tot mijn grote opluchting was er één bij die ik kende. Bij de bezichtiging van het bedrijf te Muiden kreeg ik de gelegenheid hem even apart te spreken en al spoedig had ik hem overgehaald een negatief advies uit te brengen en wel met als een der hoofdmotieven de ligging van de fabriek te Muiden aan de monding van de Vecht, die zelfs bij nieuwe maan gemakkelijk te ontdekken was. De commissie bracht dan ook een negatief advies uit.

Berlijn 22 Sept ‘43 Brief 1 Ik ben er weer toe over gegaan mijn brieven te nummeren

22 sept ‘43

Lieve Mams.

Je brief van 7 Sept heb ik zoëven ontvangen, en ik merk dat er weer iets mis is geweest met de post, of jij hebt je vergist, en mijn brieven te haastig gelezen. Ik schrijf dus maar even een tussendoor-brief, om je gerust te stellen wat betreft het lot van verschillende dingen.

De koffer is prachtig en ik heb er veel aan, nu ik weer ik het lager terug moet, het is extra ruimte, die afgesloten kan worden. In het lager heb ik me een plaats besproken, en ik heb in zoverre geluk, dat ik net bijtijds ben geweest, met bespreken, zodat ik nu in een apart kamertje zit met 8 man, waar we geen last hebben van de andere hotelgasten.

Woensdagavond.

Ziezo, ik heb weer eens lekker gegeten, aardappels (in de schil gekookt) met jus, van wat vlees, sanoviet en margarine. Voor toe nog wat pap van gisteren, en een heerlijke peer van thuis. Zo kan ik er weer tegen tot morgen vroeg. Het is nu kwart voor acht, ik heb dus nog een behoorlijke avond voor me. Het is erg rustig op mijn kamer, Bob is uit, naar zijn Groningse vrienden toe. Ik geniet echt van de stilte vooral met het vooruitzicht weer naar het lager terug te moeten. Dit zal wel weer meevallen, denk ik, omdat ik nu in een kamertje kom dat veel rustiger ligt dan dat van vroeger, en bovendien zit ik daar met een stel dat vroeger op kamers heeft gewoond, dus mensen die een beetje van rust houden. Verder is de gezelligheid ook veel waard.

Wat ik met alles wat ik in de loop der tijden aan goederen verzameld heb aan moet, weet ik nog niet, er zal wel geen plaats voor zijn in het lager. Waarschijnlijk mag ik wel wat bij Mevr. Schlegel laten staan, dat zou wel makkelijk zijn. We proberen op het ogenblik gedaan te krijgen dat we de kamer behouden om ’s avonds rustig te kunnen zitten lezen en zo, maar we moeten afwachten of dat lukken zal. Het is erg prettig dat de kamer zo dicht bij het lager is.

Zondag j.l. hebben we bij Kees Booy zijn verjaardag gevierd, met een borrel en prachtige taart die de vrouw van de tandarts gebakken had, het was vooral gezellig.

Gisteren is een van de studenten, Frans Wesseling, naar huis vertrokken. Hij wachtte al een maand op het laatste papiertje, maar hij is tenslotte nog gegaan. Misschien is het wel aardig als jullie hem eens opbellen, of beter nog opzoeken, dan kunnen jullie ook eens uit andere bron dan mijn brieven, die natuurlijk altijd onvolledig zijn, het een en ander horen. Het leven hier is het zo moeilijk te beschrijven, je vergeet soms het belangrijkste en dan is er voor jullie natuurlijk geen touw aan vast te knopen. Misschien kan Lily hem eens op gaan zoeken, ze heeft toch niets te doen! (Niet happen Lily!)

Morgenavond ga ik naar de familie Elsbeth. In mijn volgende brief schrijf ik daar wel over.

Ik ben er weer toe over gegaan mijn brieven te nummeren, dan weet ik tenminste zeker welke brieven aankomen, en welke verloren gaan. Iedere brief naar huis krijgt een nummer. Ik zal hier een lijstje aanleggen met de data waarop ze verstuurd zijn, en ik hoor graag wanneer ze aankomen, dat schrijf ik er dan ook op.

Nu nog zakelijk, en dan is het weer genoeg voor vanavond. Het pak van 4 Aug, in de koffer, is goed aangekomen, evenals de koffer. Was dat wel de koffer, dat pak van 4 Aug? Het komt me voor dat ik de koffer al veel langer heb! Over de buikloop wekker heb ik al meer geschreven, hij voldoet uitstekend. Zoals iedere klok uit huize de Bruin, die niet direct loopt heb ik deze ook eerst op zijn buik gelegd voor ik mijn oordeel velde.

Het fruit komt prachtig aan. Ik zal wat vaker aan Grandpère schrijven, in ieder geval eens in de twee weken, en na bombardementen, als ik er weer goed afgekomen ben. Jammer dat Corrie weg gaat, het is zo’n goede barometer!

Alle verloven zijn “gesperd”, en verder is het niet mogelijk naar Frankrijk te gaan. Mams stuur toch maar die geboorteakten, ik zal nog eens proberen iets te doen.

Er staat nog een begin van een zin die je waarschijnlijk niet af gemaakt hebt, over paps die photo’s gemaakt heeft. Waarvan eigenlijk?

Zijn  de bijen al terug van de heide? Ik ben benieuwd of je nog heidehoning ziet!

Deze brief is weer erg slecht geschreven. Stuur nog eens een blocknote, dit papier is zo vervelend, het animeert niet hierop goed te schrijven.

Het adres van Wesselink is: Dr D.G. Wesselink arts Calandstraat 32D Rotterdem.

Veel liefs verder, ik heb goede hoop om spoedig bij jullie te zijn.

Oswald

P.S. schrijf de volgende brieven maar weer naar de Frederichs Hagenstraße 14, ik zal tegen die tijd wel verhuisd zijn. Schrijf aangetekend, dat gaat sneller!

Gerucht over een 100 uurig luchtalarm boven Berlijn.

Uit Jans dagboek:

Dinsdag 21 September

Vannacht alarm van 3.20 – 4.20. Zoo laat heb ik ze nog niet meegemaakt. Veel is er niet gebeurd, maar toch schijnen er in Weissensee bommen gevallen te zijn.

Vanochtend vertelde iemand me het min of meer fantastisch klinkende verhaal, dat een Canadeesche piloot, die neergeschoten was, gezegd zou hebben dat we een 100 urig luchtalarm boven Berlijn tegemoet konden zien. Als dat zoo is, hebben we nog wat te wachten!

Hirschgarten 18 sept ‘43 Deze week hebben we een bon aangewezen gekregen voor sterke drank.

Hirschgarten 18 sept ‘43

Lieve Paps Mams en Lily

Het is weer eens Zaterdagmiddag, prachtig weer en tamelijk warm, en ik heb in een restaurant mijn buikje vol gegeten. Alle tekenen wijzen er op dat ik mij tevreden moet voelen. Voor vanmiddag is dat ook wel zo, maar in de toekomst zijn er weer zware wolken. Deze week is n.l. bericht gekomen dat ik 30 sept. van mijn kamer moet en in een lager terug. Nu heb ik hier al geleerd dergelijke “definitieve” berichten wat licht op te vatten, en in ieder geval alles te proberen om zoiets te ontgaan. Langs twee wegen heb ik geprobeerd er achter te komen waar het bevel vandaan kwam, en ik heb ontdekt dat de man die dit bevel uitgevaardigd heeft, op dezelfde middag beweerd heeft dat het een algemene maatregel van hoger hand was, en het speciaal tegen ons was. Nu is het aan mij hier munt uit te slaan, maar dat is niet eenvoudig. Ook al niet, omdat het vervelend is een voorrecht te krijgen boven de anderen. In ieder geval zullen we proberen de kamer aan te houden, al is dat dan alleen om ’s avonds rustig te kunnen zitten. Hoe ik dat varkentje nu nog wassen moet, wat die kamer betreft, weet ik niet, je wordt hier anders wel diplomaat, het lukt me misschien wel er voorlopig iets op te vinden. De algemene tendens is anders wel, dat de buitenlanders van hun kamer af moeten. Concentratie, tekort aan kamers is er niet meer sinds de evacuatie.

Nu maar weer eens wat anders. Deze week heb ik “Hamlet” gezien, en ik moet zeggen dat ik nog nooit een dergelijk mooi, en goed gespeeld, stuk gezien heb. Dit was echt de prestatie van een wereldstad. Ik heb de tekst te pakken gekregen, en ik ga als ik het stuk gelezen heb, nog eens kijken. De hoofdpersoon (Hamlet), werd vertolkt door Werner Hinx, die ook filmspeler schijn te zijn, maar zijn filmnaam ken ik niet. Ik heb echt genoten, het was voortreffelijk in alle opzichten.

Ja, waar moet ik nu nog over schrijven, sinds mijn vorige brief heb ik geen brieven van thuis ontvangen, ik moet dus nog maar wat praten over de pakjes. Die kanjer van een citroen, die je me gestuurd hebt, zal ik met suiker verorberen. Dat gaat zo: ik schil hem als een sinaasappel en de schijfjes snij ik in twee stukken, dan gaat er een macht suiker over, en dan laat ik het een poosje staan, zodat de suiker er goed in trekt. Ter ere van deze Zaterdag zal ik dat maar eens doen. Deze week hebben we een bon aangewezen gekregen voor sterke drank. Ik zal proberen wat jenever te krijgen, dan kan daarmee het afscheid van mij kamer vieren.

De appels en peren die mams stuurt zijn heerlijk, en dankzij de goede verpakking komen ze prachtig aan. Het laatste pak was van 31 Aug, en ik ontving het 11 Sept, zoals ik al schreef, en ik hoefde er niet voor te wachten, de keer daarvoor wel. Ik krijg de indruk dat mams de inhoud meer naar de grootte van het pak aanpast dan andersom! Stuur toch niet zo veel mams, ik sta er best voor wat het eten betreft hoor! Appels en peren mag je gerust sturen, daar heb ik geen wroeging over, die hebben jullie ook wel denk ik.

Wat betreft het sturen van kleren, kousen en een das (stropdas) heb ik in de eerste plaats nodig, en van mijn winterkleren de oude winterjas en een das.

Ik maak maar weer snel een eind, de tram moet ons naar de post brengen. Ik heb de rijst van het voorlaatste pak vandaag naar Grandpère gestuurd. Ik hoop dat het ook goed aankomt.

Tot schrijvens en veel liefs

Oswald

Schrijf voorlopig naar het adres Pflugk – Harttungsrtaße 7, daar is de post wel veilig.

Jan mag nog op zijn kamer blijven.

Jan heeft gisteren te horen gekregen dat hij van zijn kamer naar een lager moet. Hij kan kiezen tussen Hirschgarten of de Invalidenstrasse. Maar heeft daar bepaald geen zin in.

“Het eerste vergaat van de luizen; het andere ligt midden in de stad, vlak bij het Lehrter Bahnhof”.

Beide lagers zijn echter arbeider lagers, Jan is, net als Oos,  Angestelter en blijkt dus, na een gesprek met de afdeling “Wohnheime”, naar het “Angestelterlager” aan de Lindenstrasse te mogen. Daar is echter geen plaats dus hij mag nog op zijn kamer blijven tot er ruimte voor hem vrijkomt.

Berlijn – 13-sept-‘43 Het zijn radiotoestellen uit de bezette gebieden. Ons toestel heb ik nog niet kunnen vinden.

Berlijn – 13-sept-‘43

Lieve Paps Mams en Lily

Eindelijk ben ik zo ver dat ik de pen ter hand kan nemen. Mijn maag knort wel erg, maar het eten is al bijna gaar gelukkig. Vandaag was het weer eens een boodschappendag, en het is dus laat geworden voor het eten, het is al kwart voor acht en ik moet nog beginnen. Toen ik uit de fabriek kwam heb ik eerst geprobeerd mijn sandalen naar de schoenmaker te brengen, maar dat mislukte weer eens, ik ben nu twee keer voor niets geweest en de volgende keer zou het, volgens het scheepsrecht, moeten lukken. Verder ben ik naar de kapper geweest, ik heb een verklaring getekend dat de hospita brieven (aangetekend) kan aannemen, en ik heb brood gekocht. Tegenwoordig heb ik lang zoveel tijd niet meer nodig voor al die boodschappen, alles is erg vereenvoudigd wat dat betreft, gecomprimeerd tot twee dagen in de week.

Ziezo mijn buik is al weer vol, en ik heb een wandelingetje naar het lager gemaakt, en de was weggebracht. Het is weer warm geworden, heerlijk weer voor een wandeling. Wat wordt het toch al weer vroeg donker! Het zal wel ineens winter worden, het kan ’s morgens al aardig koud zijn.

Zaterdag weer een pak gehaald, van 31 aug. alles weer aanwezig volgens het papiertje, en de peren en appels weer eerste kwaliteit. En helemaal niet hoeven te wachten! Deze keer moest ik in een andere barak zijn voor het afhalen, en daar duurt het nooit lang. Schrille tegenstelling met het vorige pak.

Vrijdagavond ben ik naar Harald Kreuzberg geweest. Het was werkelijk heel aardig. “Der verliebte Gärtner” en “Mit einen Buch” waren wel de leukste stukken, ik meen me te herinneren dat Lily het indertijd daarover ook had.

Zaterdagavond ben ik naar de opera “Tosca” geweest, ook erg mooi, al is dat weer heel iets anders dan dat vorige. Het is wel eens leuk die muziek, die je bijna allemaal kent, ook eens in verband te zien met het stuk zelf.

Zondagmiddag ben ik met de andere jongens van het clubje naar Klaas Booy geweest, die ons de “Wannsee” heeft laten zien. De mensen hier in de omgeving van Berlijn zijn werkelijk geweldig mooi.

De brief van Mams van 29-8-43 ontvangen op 11-9-’43. Zoals je al gehoord hebt mams, het gaat best zo met het fruit, je moeite is niet vergeefs.

Brief van Lily van 24 aug. ontvangen 11-9-’43. Je schrijft maar gerust wat je zo invalt hoor, op zo’n afstand is dat helemaal niet gevaarlijk! Het was een erg gezellige brief, die me weer een poosje in de sfeer van thuis verplaatste.

14-9-’43

De vierde labjas is nu aangekomen, ik heb nu keus, zoals ik nog nooit gehad heb. De jas van Grietje Brink zal ik terugsturen, met wat emballage.

Vandaag zal ik weer een pakje klaarmaken voor Grandpère, nu ik weet dat het aankomt. Het is wel duur, dat versturen, het moet n.l. als brief, en dat is kostbaar. Maar het brengt zijn geld, denk ik, ruimschoots op.

Zoals ik de vorige keer al schreef, gaan de aangetekende brieven nog steeds veel sneller dan de andere.

Graag wilde ik het adres van Appelzeller weten, je kunt niet weten waar ik dat nog eens voor gebruiken kan.

Voor slachtoffers van bomaanvallen zijn hier tegenwoordig 2^e hands radio’s te koop. Er staat speciaal bij dat ze werkelijk spelen. Het zijn toestellen uit de bezette gebieden. Ons toestel heb ik nog niet kunnen vinden.

14-9-’43 half zes.

Het is vandaag snikheet geworden, het lijkt wel midden augustus. Maar ’s morgens is het al zo akelig donker, ik ben bang dat ik volgende week al niet meer kan lezen, ’s morgens in de tram. Maar nu ja, dan maar wat slapen of suffen, dat is ook gezond.

Ik heb helaas niet veel tijd meer, de brieven worden korter en ongezelliger naarmate ik meer uit ga merk ik wel. Bovendien heb ik deze keer zeer slordig geschreven.

Tot ziens

Oswald

Inhoud pakje van 31 Aug. en: Misschien gaat de berichtgeving over Berlijn nog sneller dan normaal. Boete voor Jan

Jan krijgt een boete omdat hij tijdens een alarm het licht in de WC aan heeft laten staan en het raampje naar buiten niet verduisterd is. Dat is tegen de regels van het verduisteren. Dat komt kennelijk zo vaak voor dat er een speciaal briefje voor gedrukt is, genummerd zelfs. Er zijn er al 34.583 uitgedeeld, en aan de nullen te oordelen verwacht men dat het er minstens een miljoen gaan worden.

Jan: Een uitstekende portie ijs

Zondag 12 September 1943

Vandaag een tamelijke pechdag gehad. Alle musea die ik wilde bezoeken, 6 in totaal, de staatsmusea, waren gesloten. Vermoedelijk voor den duur van den oorlog. In het restaurant “zum Spaten” werd me vervolgens een bepaald bedrag over het eten gerekend voor het winterhulpwerk. Zonde van de 30 pf.

’s Middags weer pech: ik zou Borris opzoeken in Lichterfelde, maar daar was niemand thuis.

Het enige succes dat ik had was het eten van een uitstekende portie ijs, waar ik overigens ook een uur voor in de rij had gestaan.

Vandaag even wat achtergrond... voor later

Het is een week stil, wat brieven betreft. Misschien even kans enige weetjes en anekdotes op te nemen die latere teksten in het juiste perspectief plaatsen.

Op 13 januari 1919 trof paps en ongeluk op het chemisch laboratorium van de fabriek, zoals hij later zelf in zijn autobiografie schrijft. Wat voor ongeval dat was, schrijft hij echter niet maar met, toen nog, twee jonge kinderen, konden de gevolgen wel eens zeer ingrijpend zijn. De overlevering vult dat in.

Waarschijnlijk ter demonstratie aan bezoekers deed hij de proef die de twee langzame ontbrandingssnelheden van een springstof, of een explosief mengsel, laat zien. In Western films wordt dat ook vaak gedaan, het buskruit dat als een spoor op de grond gelegd wordt brandt langzaam en vrij onschuldig, wanneer de verbranding het vat bereikt, dat geheel met buskruit gevuld is, en de vlam treedt binnen dan lopen druk en temperatuur in het vat op, springt de verbrandingssnelheid omhoog en volgt een explosie. In vuurmonden, kanonnen, en in de explosiemotor (zuigermotor) van auto’s, schepen en vliegtuigen maakt men gebruik van die explosie om de zuiger of een projectiel op gelijkmatige wijze weg te duwen.

Dit laat zich gemakkelijk demonstreren door een koperen buisje te vullen met zwart kruit, en dit op een vuurvaste tafel vast te maken. Aan beide kanten legt men dan een spoor kruit in de open lucht en steekt één einde aan. Men ziet dan de vlam met zekere snelheid naar het buisje lopen en daarin verdwijnen. De vlam lijkt dan naar het andere einde te springen omdat die afstand in het buisje met de explosiesnelheid wordt afgelegd daar in het buisje druk en temperatuur voldoende hoog oplopen. Uiteraard met een bijpassend geluid. Daarna loopt de vlam weer rustig verder.

Om deze proef nog aanschouwelijker te maken heeft paps het koperen buisje vervangen door een glazen buisje zodat men de vlam zou kunnen zien. Maar, koper kan de nodige druk wel weerstaan, maar glas kan dat, mede door de hoge temperatuur, niet! Het buisje spatte dus uiteen en een flinke splinter sprong in het linkeroog van paps. In het ziekenhuis bleek het oog niet meer te redden en hij zou het de rest van zijn leven met één oog moeten doen. Dat zou hem zijn baan kunnen kosten.

Niet helemaal verklaarbaar is dat de heren Bredius, eigenaren van de fabriek, hem niet ontsloegen maar ruimhartig financieel compenseerden voor dit gemis. Ze wilden hem kennelijk graag voor de fabriek behouden. Zelf besloot hij dat het ontbreken van het perifere gezicht aan de linker kant en het waarnemen van diepte, hem het besturen van een voertuig anders dan een fiets verbood. Een rijbewijs heeft hij dan ook nooit gehad. Ook wilde hij bij het wandelen graag dat een eventuele mede wandelaar aan zijn rechterkant liep, anders kon hij die persoon niet zien.

Om nog even verder te gaan op het gebied van explosies: er is nog een sprong naar een hogere verbrandingssnelheid. Die hoogste snelheid heet detonnatie. Één en ander kan men nalezen in de “Gronden der krijgskundige scheikunde voor de kadetten der artillerie en genie” uit 1840. Bij detonnatie is er meestal geen sprake meer van controle over drukgolf die ontstaat. Bommen en granaten, zijn dus vaak, afhankelijk van het doel, zo geconstrueerd dat druk en temperatuur na ontsteking zo hoog oplopen dat er detonnatie plaats vindt.

In een zuigermotor kan dit, op kleine schaal, ook voor komen als het vlamfront in de cilinder een deel van het gas in de hoek tussen cilinderwand en zuiger samendrukt. Dit heet dan “pingelen” of kloppen, en vindt vooral plaats als men uit luiheid niet terug schakelt bij het beklimmen van een helling en de inlaatdruk te hoog wordt voor het gegeven toerental. De cilinderwand, maar vooral de zuiger, kunnen hier gemene schade van oplopen.

Nog veel schadelijker is het als de granaat of kogel in de loop van een kanon of mortier vast loopt. Dan lopen druk en temperatuur zo hoog op dat de lading detonneert en de druk een andere uitweg zoekt dan het wegduwen van de granaat of kogel. Dit betekent meestal dat het kanon zelf uiteen springt met vaak dodelijke gevolgen. In de begin tijd van de kanonnen waren deze vanwege dit effect vaak gevaarlijker voor de gebruiker dan voor het doel. Vandaar dat men voor het vuur geven even snel een (schiet) gebedje deed.

Utrecht 7-9-1943 Croesestraat 79, Prof. Kögl

Berlijn 6-9-'43 Hierbij briefje uit Frankrijk

Helaas is het briefje zelf verloren gegaan.

Berlijn – 6 sept. ‘43 Nu er hier gebombardeerd wordt krijgen we zo nu en dan wat extra

Berlijn – 6 sept. ‘43

Lieve Paps Mams en Lily

Deze brief begin ik een beetje in mineur, omdat ik dacht dat hij Donderdag a.s. al in jullie handen zou zijn, en dat zal niet het geval zijn, het wordt een heel gewoon briefje. Hoe lang de brieven er overigens over doen weet ik niet. Maar daarom niet getreurd, deze brief zal allicht in jullie handen komen, al is het over een paar maanden.

Laat ik eerst nog eens vertellen over de pakjes, die regelmatig als een klok hier binnen komen. Lieve Mams, ik begin soms haast te huilen als ik zie met hoeveel zorg je alles ingepakt en verzorgd hebt. Je zorgt heus veel te goed voor me, jullie hebben het zelf vast niet zo best. Stuur nu één pakje in de twee weken, en doe er niet zo veel lekkers meer in. Nu er hier gebombardeerd wordt krijgen we zo nu en dan wat extra, vorige week b.v. rijst (75 gram). Verder snoep e.d. De rijst die ik van jou gekregen heb zal ik maar weer naar Grandpère sturen, zodra ik bericht heb dat het vorige pakje aangekomen is. De labjas zal ik nu gaan dragen, die van Grietje Brink zal ik terug sturen. Wil je haar bedanken voor het gebruik? Het was wel niet zo bedoeld, maar enfin ik heb er toch dankbaar gebruik van gemaakt. Overigens ben ik erg gehecht aan mijn korte jasje, de lange jas zal ik wel niet veel gebruiken. Stuur het volgende pakket, als het kan, naar “Bahnhoff Köpenick”. Het is n.l. zo, dat er te veel pakjes aankomen bij de “Expresgut Abgabe” van Friedrichstraße, tegenwoordig moet je

7 sept.

uren wachten in de rij, en daar heb ik een broertje aan dood. Probeer dus eens, of ze niet direct naar Köpenick willen versturen, ik heb gehoord dat dit gaat. Stuur in ieder geval niet meer op de gewone manier, de laatste keer heb ik twee maal een vergeefse tocht gemaakt, en de derde keer 1½ uur gewacht. En in het begin ging het zo mooi! Bob krijgt zijn pakje altijd met de post, ze doen er niet veel langer over. Het pak van 14 Aug heb ik zaterdag tenslotte gekregen, maar de inhoud was weer prima, en vergoedde het wachten helemaal. Het roggebrood is weer prima de peren en appels zijn heerlijk enz. enz. wat de samenstelling betreft: dingen als thee en cacao enz. hoef je niet meer te sturen, daar gebruik ik haast niets van, alleen als er visite is. Fruit e.d. is erg welkom, blikjes heb ik nu wel genoeg. Graag nog wat Reformite of zo, dat gebruik ik tegenwoordig veel. Stuur nog wat gewone Holl. briefkaarten met postzegel. Enveloppen heb ik van Jan gekregen, dus voorlopig geen krimp.

Van prof. Bijvoet heb ik een briefje gekregen als antwoord op mijn schrijven.

Zaterdag j.l. heb ik weer eens een goede keus kunnen doen van concerten en zo, Vrijdag ga ik n.l. kijken naar Herald Kreußberg, Lily springt waarschijnlijk in de lucht als ze het hoort. Ik herinner me n.l. dat ze het erg jammer vond dat ik indertijd niet mee geweest was, in Utrecht. Ik zag dat hij hier optrad, en ik kon nog net de laatste kaart bemachtigen! Zaterdag ga ik naar de voorstelling, van K.D.F. (Kracht Durch Freude!), Volksoper, waar Tosca gegeven wordt. Ik hoop tenminste dat het gebouw er zaterdag nog staat. Tegenwoordig moet je daar ook rekening mee houden. Volgende week ga ik naar de Missa Solemnis van Beethoven, en later nog naar de Messias van Händel.

Jullie ziet, ik heb nogal wat afleiding. Verder lees ik tegenwoordig hoe langer hoe meer, ik heb tot gewoonte genomen ieder moment te benutten om te lezen, b.v. in de tram, S. Bahn, in de rij voor winkels, pakketten enz., steeds heb ik een boekje bij me en lees. Doe je dit niet dan krijg je zo’n gevoel van afstomping van je hersens. De jongens die nog in het lager wonen, doen gewoon niets anders meer dan eten en slapen. Hersens gebruiken komt niet meer voor, voor ontspanning gaan ze naar de bioscoop. Het wordt al weer donker, de avonden worden kort. En ik had nog zoveel belangrijks te vertellen, ik zal het licht maar eens op doen. Mijn snor is n.l. weg. Eerlijk gezegd ergert dat ding me al zolang als ik hem heb laten staan, maar nu ja, het was een soort scheiding tussen mij en de rest van de mensen, het ding werkte wat wantrouwend en bewaarde de afstand die hier gepast is, en terecht, op zijn plaats. Maar de ergernis werd me te groot, en dus heb ik zondag de Philishave er op gezet, en in een ogenblijk was het ding verdwenen. Wel schok ik van het blotebillengezicht (ik zeg het zelf) het staat wel kaal zonder snor. En hij was echt mooi; wat jullie er ook van zeggen. Tot zo ver over mezelf. Nu eens iets over de mensen hier. Ze zeggen tegenwoordig bij het naar huis gaan tegen elkaar: “zorg dat je overblijft”. Erg toepasselijk en juist ook. Zondag maakten weer eens een kras staaltje mee. Twee jongetjes, ongeveer vier jaar, stonden te praten, de ene vertelt wat, en de ander, met de handen in de zakken: “Ja Klar!” je moet het horen om te weten hoe belangrijk of het was.

Zo ik schei er maar eens mee uit , ik ga lezen. Misschien is er vannacht wel alarm. Dan schrijf ik nog wel wat verder in de kelder.

8-9-‘43

Niets bijzonders vandaag, alleen dat het afschuwelijk regent, en dat ik met mijn open schoenen natuurlijk nat geregend ben. Maar dat is ook al weer zo erg niet. Ik hoop dat jullie mijn brief van zaterdag al een poos hebben, en ik hoop dat er door de broer van Bob nog bij gezet is dat ik van het laatste bombardement overgebleven ben. Nou lievertjes, ik heb niets meer te vertellen. Laten we maar goede moed houden, het zal zo lang niet meer duren.

Veel liefs     Oswald

Briefkaart van Mams van 21-8-’43 ontvangen 7-9-‘43

Utrecht 21-8-‘43 van Mams. Ik stuur iederen Dinsdag morgen een pak

Utrecht 21-8-‘43

Lieve Oswald, verleden week schreef ik twee brieven en een kaart. Eergisteren heeft Lilie een brief aangetekend verzonden waarin je paspoort en morgen is Tante Anna van plan te schrijven. Daarom volsta ik met een kaart. Je brief van 14 aug. kregen we 19 aug. al. Is dat geen record? Wij waren verrukt. De jas, dat weet je nu zeker wel, was een vergissing. Op de hand kan je er niets van merken of het een vrouwen jas is, en ik had er geen idee van dat er een vrouwen jas in huis was. Ik heb er nu twee schoon en versteld liggen (op die van Grietje heb ik ook een hele morgen gezwoegd!). Ik stuur er nu één of allebei, naar gelang van de ruimte. Jammer dat je niet zo optimistisch bent als vroeger. Ik hoop dat je met Kerstmis naar Gr. Père kunt en vandaar weer naar huis. Zo denk ik er over. Ik hoop dat mijn wensch uitkomt. Wij hebben zeer mooi weer, warm zelfs en ….. je bijtjes staan op de hei! Met paard en wagen heeft mr. Peters ze vervoerd naar de Leusderhei. Gisteren kwam hij vertellen dat zij goed aangekomen waren! De honing in de stroopbus was van de heide. Lekker niet? Ik stuur iederen Dinsdag morgen een pak. Dus als je er twee in één week krijgt is er één te laat. In het laatste (ik heb mijzelf overtroffen met het in elkaar zetten van de verpakking) zaten appelen en peren. Je moet ze vandaag afhalen, volgens berekening, en ik hoop dat alles in orde is.

Dag jongen. Een zoen van je

 Moeder.

Jan: Het huis stond te waggelen als een gans.

Oos heeft nog maar net naar huis geschreven of het is weer raak. Hij schrijft nog niet naar huis maar Jan schrijft wel in zijn dagboek:

Zaterdag 4 September.

Alarm vannacht van 11.20 – 2.50. Door een fout in de leiding werd bij ons het veilig signaal een uur te laat gegeven. Ditmaal was het vlakbij; in Johannisthal, 4 km hiervandaan hemelsbreed. Het huis stond te waggelen als een gans. Er is o.m. een barakkenlager getroffen, een fabriek van springstoffen en in Charlottenburg een turbinefabriek. Verder is de omgeving van het Lehrter Bahnhof en de Kleist- en Tauentzienstrasse nogal toegetakeld. Tamelijk in mijn oude buurt dus.

Berlijn 3 sept ‘43 De straal van het gat was 2½ à 3 m, er stond geen boom meer overeind in de buurt

3 sept ‘43

Lieve Paps mams en Lily.

Het leven gaat weer zijn gangetje, ik hoop dat het bij jullie ook allemaal rustig door gaat. Het was deze week wel weer wat onrustig, maar weer niet in onze buurt. Wat de uitwerking van de brisantbommen betreft, ben ik wat gerust gesteld, ik heb gezien hoe de uitwerking was van een bom, die op 15 m van een schuilkelder gevallen was. De straal van het gat was 2½ à 3 m, er stond geen boom meer overeind in de buurt, maar aan de schuilkelder mankeerde niets. Je moet de bom wel precies op je hoofd krijgen wil er iets gebeuren. Wel waren de deuren van de schuilkelder naar binnen geslagen, en de mensen lagen allemaal door elkaar op de grond, maar er was niemand gewond. (red: Het kaartje van 1 sept doet dus wel wat luchtig over wat er waar gevallen is)

Na deze inleiding zal ik maar weer eens wat gezelliger worden, en n.l. gaan praten over winterkleren die waarschijnlijk toch wel hierheen moeten komen. De tijd gaat geweldig snel moet ik zeggen, dat we nu al weer bijna vier maanden zitten, het is haast niet te geloven. Één winterpak heb ik hier, maar dat is meer een fabriekspak, en die erge zigeuner allures ben ik langzamerhand kwijt geraakt, ik wil er nu wel eens netjes uit zien. Welk pak er nu in aanmerking komt, waarschijnlijk mijn blauwe pak. Veder mijn oude winterjas. Het is misschien wel raadzaam deze spullen bijtijds te sturen, als het transport in de war komt voor alles gestuurd is, en dat ik niet bijtijds naar huis kan, dan loopt alles mis, en dan zit ik in de kou. Nu heb ik mijn trui hier, erg koud kan ik het dus niet gouw hebben.

Gisteren heb ik geprobeerd een pakje te gaan halen maar er stonden te veel mensen, ik kwam niet aan de beurt voor sluitingstijd. Vanavond maar weer eens proberen. Over de appels uit het vorige pak kan ik ook verslag uitbrengen: ze zijn heerlijk, verrukkelijk, en er is er niet één gekneusde bij. Zo komen natuurlijk van het boompje bij mijn bijen, ik zie ze al hangen zo half bij de 12 boerderijen. (De buren, de fam. Twaalfhoven) Heeft Frans ze geplukt deze keer?

3 sept Half zes.

Het begin van mij brief is niet erg vrolijk geloof ik, maar dat komt omdat ik de krant nog niet gelezen had, moet je maar rekenen. Thuis lagen bij aankomst twee brieven op me te wachten, één van prof. Bijvoet, en één van paps, niet aangetekend van 23 Aug. Dat is snel!

Laat ik eerst eens de brief van Lily van 16 Aug beantwoorden. Leuk dat je plezier hebt in je werk, dan gaat de tijd gauw. Het is alweer vrijdag, deze week is weer omgevlogen merk ik. De tijd gaat hier sneller dan ooit, wat mij betreft. Aan wie schreef je nog meer, behalve aan Wim G. en Schop? Deze Jan ken ik niet geloof ik. Het paspoort is verlopen, ik heb er niet veel aan, maar de Schutzpas is voldoende. Gut, ik zie dat ik deze brief al lang beantwoord heb! Sorry. Nu mams. Je briefkaart van 16 Aug gisteren ontvangen. Er staat niets in over wat ik te verwachten heb in de pakjes, maar de pakjes komen altijd eerder dan de brieven!

Wil je nog een paar kousen sturen? Niet te dik en niet te dun. Maandag kan ik pas mijn schoenen halen die bij de schoenmaker zijn, ik hoop tenminste dat ze bij het laatste feest niet verongelukt zijn. Verder wil ik jullie door bemiddeling van de boekhandel een Duitse grammatica te sturen. Ik wil eens wat minder fouten maken met naamvallen en zo, en hier legt niemand dat goed uit. Een Franse zou ook erg welkom zijn. Heb ik al geschreven dat het meisje van Klaas moeilijkheden heeft omdat ze te veel geschreven heeft in een brief, die ze n.b. met iemand meegegeven heeft. Erg vervelend. Informeer maar eens. Nu de brief van Paps. Ik heb weer weinig tijd helaas, deze brief neemt Bob mee, en hij gaat om zeven uur weg, (ik ga mee) en nu is het al kwart over zes, en ik moet mijn aardappels nog schillen en opeten.

Die geschiedenis met de witte jas neem ik werkelijk zo op als ik schrijf hoor. We hebben hier ondanks alles erg veel plezier. Dinsdag b.v. de hele avond in het lager bier gedronken en liedjes gezongen, we hebben het hele lager op stelten gezet. Het was een verjaardag zie je. En daar kwam me ’s nachts nog een jubileum uitgave van de RAF bij. Het geheel was kostelijk.

Ik heb nu bijna een volledige lijst van de studenten hier, ik zal die als ik tijd heb wel eens overschrijven en naar huis sturen. Ik ben blij dat de bijen op de heide staan, maar het zal wel weer niets worden. Die fabriek van paps zou ik wel eens willen zien, vooral Zijl als stoker, om een plaatje van te maken!

Voor een pas hoeft paps geen moeite meer te doen. 23 Aug – 3 Sept is niet lang voor een brief.

Wat betreft het treffen van maatregelen voor onvoorziene omstandigheden. Ik heb b.v. een tablet pervitine te pakken gekregen, voor het geval ik onder zéér bijzondere omstandigheden lang achter elkaar moet reizen of zo.

Verder niet veel nieuws, alleen dat ik razende honger heb, en dat ik weer eens lekker gekookt heb vandaag.

Afgesproken dus: jullie maken je niet bezorgd over bommetjes of zo; die vallen hier niet, en als ze vallen is het niet erg.

Veel liefs

Oswald

Red:

Pervitine was het stimulerende middel dat de Blitzkrieg voor het Duitse leger mogelijk maakte. Recente publicaties maken duidelijk dat de soldaten in en na 1940 door het gebruik van dit middel enkele etmalen onafgebroken in de weer konden blijven zonder slaap of vermoeidheid te voelen. De geallieerden hebben overwogen dit middel op D-day ook in te zetten maar dat is niet gebeurd.

Tegenwoordig is de werkzame stof in pervitine bekend onder de naam chrystal-meth, illegaal in gebruik als party drug. Het middel is echter verslavend en de bijwerkingen bij langdurig gebruik zijn niet mis. In latere oorlogsjaren smeken Duitse soldaten in brieven naar huis bijna of men het middel niet op kon sturen, de verstrekkingen waren niet genoeg en het was thuis gewoon in de winkel te koop.

Een van de bijwerkingen is hallucineren. Er zijn voorvallen bekend uit de slag om Stalingrad dat een afdeling alle munitie verschoot op een niet bestaande vijand, waarna men zich over gaf omdat er geen bevoorrading kwam. Een paar verdwaasde Russen namen dan tientallen Duitsers gevangen.

 Oos lijkt het middel gelukkig alleen gekocht te hebben voor een zeer uitzonderlijk geval.

Berlijn 1 sept ‘43 We liggen aardig buiten schot.

Berlijn 1 sept ‘43

Lieve Paps Mams en Lily

Na een erg gezellige avond gisteren, werd het vannacht weer ongezellig, maar alles is weer goed afgelopen. We liggen aardig buiten schot hier in Hirschgarten, dat heb ik nu wel bekeken, zo langzamerhand.

Verder alles natuurlijk uitstekend.

Veel liefs

Oswald

Uit het dagboek van Jan de Boer:

Woensdag 1 September 1943

Vannacht alarm van 11.55 – 2.00. Hevig geschoten. Hier en daar vielen bommen o.a. in Köpenick, en weer in het Zuiden (Marienfelde). Wederom hevige ruzie over den schuilkelder met Frau Gees.

Vandaag is op het lab een groot defoapparaat opgesteld. Het is ontzettend uitgebreid en groot. Ik geloof dat ik me maar liever houd bij mijn oude kleine toestelletje.

Red:

Oos woont dan wel in de wijk Hirschgarten maar wel op de grens met Köpenick. Die wijk is echter zo groot dat het bombardement ook voor Oos best ver geweest kan zijn, of hij bagatelliseert voor het thuisfront wat er gebeurd is.

Dat "buiten schot" moet wel met een korrel zout genomen worden. zie overmorgen.