Berlijn 30 Dec. 1943 Brief 30 Dit is dus de laatste brief in 1943.

30 Dec ‘43

Lieve Paps Mams en Lily.

Even een briefkaartje omdat het gisteren weer onrustig was. Deze keer was het weer ver weg. Verder alles goed, brief volgt na Nieuwjaar, dit is dus de laatste brief in 1943. Jullie hebben me goed van brieven voorzien hoor, de laatste weken.

Heel erg prettig

Tot schrijvens dan maar weer

Oswald

29 December 1943. Jan: We zouden net beginnen, toen er alarm kwam. Dus hebben we maar gezellig in de schuilkelder zitten eten.

Woensdag 29 December 1943.
…
Vanmiddag was ik heelemaal alleen in het lab. Reinartz was naar de Flak, Eckert naar de Kriegsversehrtensport, Ziegenhagen met verlof en Jüngling soldaat. Dietloff was maar niet eens op komen dagen. Maar om twee uur kwam hij aan, dus vielen mijn schone ideeën van rust en zoo in duigen.
…
Thuis hadden we voor 9 man een enorm maal witte boonen gebrouwen. We zouden net beginnen, toen er alarm kwam. Dus hebben we de boonen maar heel gezellig in de schuilkelder op zitten eten, waarom ze niet minder goed smaakten.
Alarm was van 7.25 – 8.55. er werd vrij hevig geschoten, en ook was er van tijd tot tijd een flinke luchtverplaatsing.
…

Volgens de telling van Oos is dit het 57e alarm sinds mei 1943 en het laatste van dit jaar. 

Berlijn 28 Dec ‘43 Beste Tante Anna

Berlijn 28 Dec ‘43

Beste Tante Anna

Hoewel ik u maar zelden schrijf, denk ik toch dat U wel goed op de hoogte zult zijn van hoe het met me gaat en wat er hier gebeurt, omdat U dicht bij de plaats zit, waar de meeste brieven terecht komen! Dank U hartelijk voor Uw felicitaties, ik vind het ook jammer Uw gelukwensen niet direct uit uw mond te horen, maar door middel van een brief, maar nu ja, het is niet anders in  deze tijd. En zó verschrikkelijk is het nu ook weer niet, heb hier goede nieuwe vrienden gevonden, en goede oude vrienden zitten ook niet ver weg, zodat zelfs mijn verjaardag erg gezellig kon worden. Met een sigaartje van Maarten en een stuk koek van huis, en wat bier uit het café is er met goede vrienden heel wat van te maken. Vooral als je dan nog drie brieven van thuis krijgt op de juiste dag!

Nu Tante, ik neem maar weer afscheid van U, U leest maar weer mee op de gewoone manier, dan blijft U goed op de hoogte.

Nogmaals hartelijk dank voor Uw gelukwensen.

Hartelijke groeten

Oswald

Berlijn 28 Jan. (Dec!) Dinsdag. Brief 29 Gisteren geen tijd gehad deze brief te beëindigen

Gisteren geen tijd gehad deze brief te beëindigen, wegens de begrafenis van Evert Hessink. We waren met 4 jaargenoten en nog ± 40 andere studenten aanwezig, de ouders waren er niet. De begrafenis was erg armoedig, op kosten van de stad Berlijn. In een rouwkapel werd rede gehouden door iemand v.d. fabriek, door Klaas Booy als jaargenoot, en door een theoloog van zijn groep. De plechtigheid werd besloten met het “wilt heden nu treden”.

Nu eindelijk eens antwoord op jullie brieven. Paps: 11 Dec. Jullie moeten niet zo bang zijn voor die pakjes, die heus wel aan komen hoor. Waarom gaat Ellie toch weg? Jammer dat ze nu net als het moeilijk wordt mams in de steek laat. Hoe gaat het met Ries? 19 Dec Paps, ontv 27 Dec. leuk dat je zo vaak schrijft, ik krijg deze dagen veel post, dat is erg prettig. Mams – brief 17 Dec, ontv. 27 Dec. zien jullie wel, aangetekend gaat hierheen véél sneller dan gewoon. Vandaag gaat deze brief door naar Grandpère. Ik heb hem al gefeliciteerd met zijn verjaardag, en het nieuwe jaar, verder Eva Genouy in de Alpen ook voor nieuwjaar. De brief naar App. Is weg. Tante Marie en oom Theo heb ik ook maar een nieuwjaarswens gestuurd. Ik ben jaloers op jullie schaatsenrijden! Mijn enveloppen zijn op! Brief v mams van 3 Dec was precies op tijd! De pakjes met de post zijn nog niet aangekomen. Appels altijd met v G. en Loos, òf aangetekend per post. De brief van Lily van 27 Nov. was gezellig en lang, ik geloof dat ik er al op geantwoord heb.

De groeten en nieuwjaarswensen aan het Kat-clubje + dominée. Zeg maar dat ik er op sta aangenomen te worden al ik met verlof ben.

Mams moet gewoon aan Grandpère schrijven, dat is hier te verantwoorden.

Ik schrijf alles zoals ik het meemaak, wees niet bang dat ik iets verzwijg of zo, dat is veel lastiger en daar begin ik niet aan. Wat J. de M. K. doet vind ik dom; zo zitten zijn ouders altijd in angst.

Veel liefs

Oswald

Berlijn-Köpenick 2e Kerstdag 1943 Brief 29 Er is alleen één brandbom gevallen, in mijn kamer, naast mijn bed.

29

Berlijn-Köpenick  2^e Kerstdag 1943

Lieve Paps Mams en Lily

a

Jullie kunt begrijpen dat we er hier wat tegenop zagen, Kerstfeest te vieren in de rommel waar we in zitten. Maar nu achteraf zijn we het er over eens, dat het in Holland niet beter gevierd had kunnen worden, het was is één woord een reusachtig succes. Ik zal proberen jullie een beetje een idee te geven hoe we dit feest op waardige wijze hebben kunnen vieren.

Laat ik eerst even vertellen dat we deze keer precies midden in het bombardement zaten, in Hirschgarten nog iets erger dan in Köpenick. Het lager in Hirschgarten heeft in brand gestaan, de schuurtjes ernaast zijn afgebrand. Door het energiek ingrijpen van Han van Nugteren, Henk Huizinga en Gerrit de Vries, is het ergste voorkomen. Zoals jullie weet is het een oud restaurant, van steen dus, zodat er met blussen iets bereikt kan worden. De jongens, die niet in de officieel daarvoor aangewezen brandwacht zaten, hebben langs de daken geklauterd, en met water gesjouwd als echte brandweermannen en zodoende de zaak gered. Het bombardement begon om 4 uur, na dien tijd is practiesch niemand meer naar bed gegaan. Wij in Köpenick hebben minder last gehad, er is geen luchtmijn in de buurt gevallen, zodat we onze ruiten nog hebben en er is alleen één brandbom gevallen, in mijn kamer, naast mijn bed. Deze bom kon geblust worden, ik heb geen schade. Het belangrijkste gaat trouwens mee de kelder in. Goed dat ik die houten koffer en mijn draagriem heb, dit komt alles goed van pas.

’s Middags, eigenlijk ’s morgens om 10 uur, ben ik naar de stad gehold om aan Fischer te vertellen dat ik het er goed vanaf gebracht heb. Maandag zou hij opbellen. Met mijn groep ben ik altijd veilig, jullie waarschuwen wel de andere ouders, niet? Nu ik zo’n goede verbinding heb. Denk er om dat Jan Egbetrs niet onder deze groep valt, Jan kan ik altijd slecht bereiken als er wat gebeurd is, daar weet ik dus meestal niets van. We zijn blij dat we dit geval achter de rug hebben.

Jullie begrijpt dat we de verdere dag aardig onder den indruk waren, en we wilden juist, om technische redenen het feest Vrijdag avond vieren, zoals dat hier gebruikelijk is, en op 1^e Kerstdag het tweede deel; we hadden een uitgebreid programma. Nu vierden we het feest in Hirschgarten, in het lager daar, omdat de kamers daar groter zijn, en apart, geen gehorigheid. Het diner dat we ’s middags wilden houden, was de dag tevoren al afgelast. Jullie ziet, de voortekenen waren niet gunstig. Wij uit Köpenick hebben aan de voorbereidingen, dat moet ik tot mijn schande bekennen, weinig deel gehad, behalve dan de dominées Cor Wiegers en Ad den Besten, die het geestelijke deel verzorgden. We kwamen dus om een uur of half acht naar Hirschgarten gewandeld, om ons heen brand en brandweer nog volop in actie. Er zijn daar drie kamers van de Hollanders, die in elkaar overlopen. De middelste was ingericht voor het feest, kisten waren weggesleept, de bedden aan de kant gezet en op twee tafels prijkte een kerstboom, zoals we die de laatste jaren in Utrecht ook hadden (klein model dus), uit het bos gegapt. En daar zaten waarempel ook kaarsen aan, en een goede verrassing, alles door welwillende ouders gestuurd. Na een inleidend woord van de voorzitter van de feestcommissie werden de kaarsen ontstoken en Cor Wiegers las het kerstverhaal uit de Bijbel voor, (en een voordracht resp. preek over het kerstgebeuren) hetgeen in de meest gewijde stemming, zelfs door de principieel ongelovigen, aangehoord werd. Daarna werden er enkele spijzen en dranken rondgedeeld, en heel rustig wat gepraat. Toen las Ad de Besten, onze dichter-dominée wat zéér goede adventsgedichten, en kerstgedichten voor, waarvan jullie wel iets wisten maar wij niet, op een paar na. Dit was werkelijk zo’n succes. Niemand had iets dergelijks verwacht, en het was toch zo geweldig aardig. Ieder trok een lot, en daarna werden de pakjes uitgedeeld. Het gaf iedereen een gevoel, dat thuis toch werkelijk veel aan ons gedacht wordt, en voor ons gezorgd wordt. Na deze verrassing, die mij een zakboekje 1944 en een pakje cacao opleverde, benevens een potlood, en wat sigaretten, werd de avond verder op even rustige en vrolijke wijze voortgezet, werkelijk even rustig en toch vrolijk, zoals we dat thuis ook altijd doen. Er was veel te snoepen, behalve de bonnen die we er zelf voor ingeleverd hadden (150 gram witbrood per avond) was er nog wat bij gekomen van de bewoners van de etage boven het lager, die dankbaar waren dat hun huis niet afgebrand was. Ik vergeet nog te vertellen dat ik mijn feestsigaar, even als dat in Holland de gewoonte is, tijdens het kerstverhaal aangestoken had.

Om een uur of elf gingen de jongens van de afdeling Köpenick weer hun wandeling naar huis beginnen, buiten hing nog steeds een brandlucht. De stemming was dus gauw weg. Het is jammer dat ik erg gestoord wordt in mijn schrijven van deze brief, er is iemand op de onzalige gedachte gekomen een grammofoon naar het lager te slepen, en dit ding draait nu natuurlijk dag en nacht. Verder heeft aan de andere kant een bewoner pas een harmonica gekregen, samen is dit alles zeer hinderlijk bij het schrijven ven brieven!

b)

Het is jammer dat ik zo gestoord word in mijn schrijverij, als ik wacht tot het een keer rustig is, kan het wel een paar weken duren voor jullie iets vernemen!

Maar nu, de eerste Kerstdag. ’s Morgens om acht uur op, snel het nette pak aan en naar de kerk, naar de Dom in Berlijn. Ik was nog nooit in deze kerk geweest, hij is erg mooi, hoewel niet te vergelijken met de Notre Dame in Parijs. Maar het is toch een prachtige kerk, de beroemdste van Berlijn. Er werd gepreekt door Döring, een der meest bekende predikers van deze tijd. Het deed mijn Hollandse hart goed, dat we wel 5% Hollanders waren! Van onze nu 23 man studenten, waren er 10 in de Dom; een stuk of 8 Katholieken die natuurlijk naar hun eigen kerk gingen vielen af. Het is merkwaardig, zo ruw en onbehouwen als Hollanders vaak kunnen optreden in het openbaar, zo goed kunnen ze tevoorschijn komen als het gaat om het vieren van Kerstfeest, het blussen van een brand enz. enz. Maar nu de verdere beschrijving van de eerste Kerstdag. Na de kerkdienst in de Dom hebben we in Köpenick in de restauratie v.h. station gegeten. ’s Middags heb ik wat gelezen en wat gerust op bed. Om half acht gingen we weer, na de koffie in de schuilkelder door gebracht te hebben, naar H. voor de tweede avond. Weer kaarsen, nu echter een wat vrolijker stemming. Gedichten van Ad de Besten, vormden het begin. Daarna werd het verhaal “Jezus in Vlaanderen”, van Walschap voorgelezen. Toen weer eten, en drinken, en daarna een voordracht van Henk Huizinga, getiteld “Le pretre de Tringuillage” van A. Daudet. Henk is een echt toneelspeler, hij heeft dit stuk voortreffelijk voorgedragen. Hierna wat gezellig samenzijn, en de eerste Kerstdag was ook al weer ten einde. Ik heb werkelijk de prettigste herinneringen aan deze twee avonden, zo rustig en vredig na al dat geweld van de nacht tevoren. Als ondergedoken student in Nederland had ik deze dagen niet prettiger kunnen vieren. We waren echt één grote nieuwe familie. Het gezelschap bestond uit AEG studenten, (de hoofdschotel) en dan nog wat kantoor jongens uit A’dam, die al een maand of 4 in het zelfde lager in Hirschgarten wonen, en een paar arbeiders uit het zelfde lager. Verder een paar alleen staande studenten uit Berlijn (b.v. tandartsen)

Ziezo, eindelijk heb ik dan eens een warm plekje gevonden in de barak. Er is stoomverwarming, en Zondag is de stoker wat lui, zodat er niet voldoende stoom is om de achterste kamers te verwarmen. Nu zit ik in de conversatiezaal, waar het altijd leeg is, zodat dit altijd het rustigste plekje in de barak is. Hier is het warm. Vanochtend voor het eerst de Franse kerk bezocht. Het is een klein kapelletje in een straat waar nog maar een paar huizen overeind staan. Binnen zijn er nog sporen van brandbommen te zien. Het is een echt gezellig kerkje. Eens in de maand wordt er in het Frans gepreekt, door iemand die eigenlijk geen predikant is, wat hij in het normale leven doet weet ik niet. Vroeger is er wel een Fransman geweest. De preek ging over het beloofde land. Voor mijn gevoel ligt het beloofde land achter ons, en niet meer voor ons! De dominee was is een merkwaardig manneke, maar zijn preek was toch niet slecht. Vanmiddag ga ik naar Jan E. hij was gisteren bij me, maar ik was niet thuis. Alles wel daar. Deze week direct na het posten van een brief naar huis een pakje ontvangen, het tweede dus (van 6 Dec.). Hier zat alles in, de fles voor Ad was gelukkig nog heel, maar één sigaar was gesneuveld. Het zakje met rijst was open gegaan en de rijst was verdeeld door het pakket. Letterlijk overal kwamen korreltjes rijst te voorschijn. Ik heb alles boven mijn bed uitgepakt en de rijst verzameld, ik geloof niet dat er veel verloren is gegaan. Heerlijk weer eens honing van eigen bodem, eigen kweek zelfs, te kunnen eten! Het roggebrood komt goed van pas. De appels waren nog prima. Voor alles héél hartelijk dank, jullie sloven je echt uit, maar dat is niet nodig, het is voor ons nog wel uit te houden op het ogenblik. Al is het wel erg prettig wat te snoepen om de zenuwen te kalmeren na luchtaanvallen.

Hoe is het, horen jullie nog wel eens iets van die bijen koning? Ik heb laatst gedroomd dat ik thuis kwam, en dat de bijen er niet waren, ik kan jullie niet zeggen hoe erg ik dat vond. Schrijven jullie eens hoe het met de beestjes gaat?

Ik moet jullie waarschuwen dat Jan de Boer, een student, zich bij ons aangesloten heeft en dat zijn ouders ook graag bericht willen hebben. Ze zullen zich met jullie in verbinding stellen. Is mijn pakje al aangekomen, met St Nic geschenken? Ik heb idee dat het in Berlijn ligt, maar ik weet het niet. Ik ben verlangend naar bericht er over. Sturen jullie nog eens enveloppen, er is hier niets meer te krijgen, en ik moet van andere mensen vragen voor iedere brief die ik naar huis schrijf. De rest doe ik nu maar met briefkaarten af. Er  is hier een jongen die een foto toestel heeft, maar hij heeft geen filmpjes. Ik wilde graag dat jullie uit mijn kist een rond blikje, waar 5 meter film in gezeten heeft, en waar nog het grootste deel van over is, opsturen in het volgende pakketje. Er zijn twee van die doosjes (blikjes, rond), stuur datgene waar op staat panchromatisch.

Van onze groep zijn nu vier jongens thuis. We hebben hun portretten hangen op de kamer waar ze geslapen hebben, met spreuken er onder. Bij Egbert T. staat er onder “Waar een wil is, is een weg”. Bij Frans v R. “’t Is een bijzonder kind, en dat is het”. Nu ga ik maar naar Jan toe, misschien schrijf ik vanavond nog wat verder.                      Oswald

Willen jullie misschien mijn photo’s, ik bedoel de albums, in de safe opbergen, als ze daar in gaan? of op een andere plaats waar ze niet verbranden kunnen? Doen jullie dat ook met andere dingen die je dierbaar zijn, het is beter teveel voorzorg te nemen dan te weinig. Osw.

Willen jullie wat stopwol sturen? Mijn wollen goed was ik zelf, omdat ik bang ben dat het te gauw kapot gaat als ze met sterke middelen gaan werken. Dat heb ik zo van mijn moesje gehoord weet je.

Oswald

Niet af

25-12-1943 Jan over het Kerstfeest in Hirschgarten. Toch kon je heel goed merken, dat van deze en gene de gedachten naar huis afdwaalden.

’s Avonds naar Hirschgarten geweest, waar ik was uitgenodigd voor de Kerstviering van de Hollandse studenten bij de A.E.G. Ik had er niets veel zin in en was bang dat het een geforceerde geschiedenis zou worden. Maar het viel erg mee. Het was een buitengewoon aardig georganiseerd samenzijn. Er was een kerstboom ook. Cor Wiegers sprak een kerstwoord, en Ad den Besten las enkele Adventsdichten voor. De groote verrassing van de avond was een verdeling van pakketjes, die door de verschillende ouders samengesteld waren. De zaak werd bij loting verdeeld, en ik kreeg een zak erwten, een blikje soepgroente, een zakagenda, en een bonnenportefuille. Al met al was het een zeer geslaagde avond.

De stemming was weer buitengewoon goed.

…

Ik vermoed dat wij hier een gezelliger Kerstfeest gevierd hebben dan onze respectievelijke oudelui in Holland. Toch kon je heel goed merken, dat van deze en gene de gedachten naar huis afdwaalden.

…

Beroerd is dat ik vannacht een wandluis gevangen heb. Zeker uit Hirschgarten meegebracht.

24 December 1943 Het bombardement voor Kerst, volgens Jan. Het lager in Hirschgarten is gedeeltelijk uitgebrand.

Zaterdag 24 December 1943.

Vannacht weer eens een flinke aanval gehad, die des te heviger leek, daar hij speciaal op deze buurt gemunt was. Het merkwaardige echter was, dat gisterenavond, toen ik mijn kast op de fabriek op slot deed, de gedachte: “Kijk de zaak nog maar eens goed aan, je weet niet of de boel morgen nog staat”, me niet losliet. Anders heb ik nooit last van dit soort voorgevoelens, daarom frappeerde het me des te meer.

Maar aangezien er ’s avonds niets gebeurde, dacht ik niet anders dan dat we Oude Jaar rustig uit zouden gaan. Vanmorgen vroeg kwam er echter een alarm, van 3.30 – 5.10. Eerst dachten we, dat het niet meer dan een storingsvlucht was, maar na 10 minuten begonnen ze te schieten.

Enfin, het resultaat was, dat we allemaal pijn in onze trommelvliezen hadden na afloop, en bovendien waren we half gestikt in de rook, die bij elke luchtverplaatsing uit het kacheltje van de schuilloopgraaf sloeg. Toen het veilig signaal kwam, was er dikke rook rondom ons, en verder overal een roode gloed.

We hebben ongelofelijk gezwijnd: de aanval is van twee kanten langs ons heen gegaan: aan de ene kant Grünau en Aldershof, die zwaar geleden hebben, en aan de andere zijde Köpenick met het verdere zuidoosten van de stad. Bovendien heeft het een haartje gescheeld of de barak was afgebrand, want er is een brandbom ingeslagen, die echter door de vloer heen ging, en in het rulle zand {daar onder} smoorde. Op het terrein lagen ook nog verschillende brandbommen. Wonder boven wonder waren de ruiten heel gebleven. In totaal is er één lamp gesneuveld. Het A.E.G.-lager in Hirschgarten is gedeeltelijk uitgebrand, en ook het lager in Heringsdorf.

Vanmorgen moesten we naar de fabriek loopen, daar een rijdraad van de tram kapot was. Onderweg zagen we nog een paar brandende huizen, o.a. de Pertrix batterijenfabriek.

Op de fabriek was niets gebeurd, alleen had het Gummilabor een reuze hoop kapotte ruiten. Geen mensch had natuurlijk zin om te werken. Ik heb nog wel een paar defobepalingen gedaan, maar had er toen ook al gauw genoeg van. Toen ben ik maar gaan helpen ruiten te vervangen door Geavin platen, hoog bovenop een ladder. Om 12 uur zag je iedereen met platen carton, hout, en geavin naar huis lopen.

…

Utrecht 10 December 1943 van Maarten. Als ik nog eens rijk wordt koop ik die plaats en zet er een huisje.

Mr. M.G. de Bruin

Utrecht 10 December 1943

Paulus Potterstraat 22

Beste Oswald

Nadat Nel enige malen heeft geschreven, is het ditmaal mijn beurt om een woordje tot je te richten. De moeilijkheid daarbij is dat ik dikwijls denk dat zal ik eens aan Oswald schrijven, maar nu, op dit ogenblik niets van dat alles mij te binnen kan brengen.

Laat ik in ieder geval beginnen met je van harte geluk te wenschen met je verjaardag en de hoop uit te spreken dat de aanwezigheid van Jan {Egberts} en Klaas en mogelijk “nieuw bakken” kennissen je in de gelegenheid zal stellen die dag nog enigermate gezellig te doen verlopen. Ik heb aan Mams een pakje witbrood overhandigd dat je in het eerstvolgende pakket zal bereiken. Zoals je wel zult weten, vrezen wij dat het St. Nicolaaspakket in rook is opgegaan. De daarin aanwezige sigaartjes zijn in dat geval de enige die nog gedeeltelijk aan hun doel hebben beantwoord. Je moet overigens eens schrijven of Jan (en wellicht Klaas?) soms over gebrek aan rookmateriaal te kampen heeft. Op een eerste wenk zal dan ook voor hen wat worden verstuurd. Trouwens ik kan het ook wel zo raden. Je vindt wel goed dat het in een pakket voor jou wordt “bijgesloten”.

De oogst van mijn tuin is werkelijk schitterend gelukt. Je zult je herinneren dat ik het begin wat tegenslagen heb gehad, zoodat ik zelf een maal den Zondag moest ontheiligen met wat “wroeten in d’aard”. Het is echter niet voor niets geweest. De opbrengst is zeker 2½ à 3 maal zo groot als vorig jaar en wordt door Petertje reeds duchtig (en met groot enthousiasme) aangesproken. Ook wijzelf eten ervan, terwijl op het Sinterklaasfeest (in de Maliebaan) gebleken is dat bruine bonen ook bij konijn smaken.

Ik heb deze zomer mijn verlof (ik moest er tegen jou eigenlijk niet over praten!) bij kleine beetjes genoten. Nu eens een dagje fietsen met vader, dan weer eens naar het landje of met Nel zwemmen, in de Lek. We hebben bovendien een zwemplaatsje ontdekt, vlak bij huis, waarin het water zoo helder en groen is als in een bergmeer en dat slechte zeer weinigen kennen. Als ik nog eens rijk wordt koop ik die plaats en zet er een huisje. Op de plas kan dan geroeid, gezwommen en schaats gereden worden. Ik erken dat dit plutocratische neiging is. Henk is deze zomer eenige dagen te logeren geweest, welke logeerpartij zeer gezellig verliep. Hij is arts in een ziekenhuis in Rotterdam, goede kost en leerzaam werk. Hij wordt een … en … heerschap. Dit in tegenstelling tot Paul die gehuwd is en huisarts in Amsterdam. Die sjouwt zich een ongeluk en wordt thuis een volledige pantoffelheld (laat hij het maar niet horen).

Ondergetekende is vooralsnog tot tevredenheid van zijn meerderen werkzaam, waakt zorgvuldig over zijn huishouden, en tracht er van te maken wat er van te maken is. Dit is nog aardig wat, als men de kansen weet (en durft) te grijpen. Uit je brieven merk ik dat je zeer débrouillard {pienter} bent geworden, hetgeen zeker te pas zal komen. Deze tijden stellen in dat opzicht soms hoge eischen aan de menschen en ik ben blij dat je je er zoo goed doorslaat. Je hebt het moeilijker dan wij en als je weer terug bent zal ook de hervatting van de studie aanzettingsvermogen eischen. In ieder geval behoren jullie je niet bezorgd te maken dat anderen je in deze tijd zijn voorbij gestreefd. Zie dat je aan deze episode, naast débrouillard zijn, nog wat meer overhoudt, zoiets als levenswijsheid zal ik maar zeggen (dit klinkt nogal oude-heer-achtig maar ik bedoel het goed).

Ik kwam laatst ik Amsterdam weer eens langs de kroeg. Wat lijkt dat allemaal onwerkelijk lang geleden. Het is net of je het gedroomd hebt. Wat is daar nu allemaal van overgebleven, niet materieel, maar aan immateriële waarden, die ook tegen deze tijden bestand blijken. Ik heb daar laatst op weg naar huis eens over gedacht; wat wij nu, als er een studentenwereld opnieuw zou moeten worden opgebouwd, aan de jongelui zouden moeten doorgeven en wat wij, als niet waardevol, maar beter zouden kunnen achterwege houden. Het merkwaardige feit doet zich daarbij nu voor dat je, denkende aan brokstukken van inauguratieredenen van verschillende rectoren e.d. zoo uiterst weinig houvast hebt. Het is net of je je gevoelsapparaat niet meer zoo fijn kunt afstemmen; in ieder geval is het geen gemakkelijk probleem. Het zal voor jullie persoonlijk niet meer zoo belangrijk worden, omdat je, bij je terugkomst, zult moeten studeren als of je al een baan had, maar wel zal jullie door de jongens een dergelijke vraag zonder twijfel eens worden voorgelegd. In ieder geval heb ik het gevoel dat wie het oude in deze tijd heeft meegeleefd op den duur een vrij zuiver antwoord moet kunnen vinden. Op den duur, niet op dit ogenblik.

Ik scheid er nu maar mee uit, ik ga me scheren. Nel zal nog wel een woordje willen schrijven en Petertje misschien ook. Ik heb een fijn “slijpglaasje” voor mijn scheermesjes. Ik kan een goed mesje daarmede zeker 100 x gebruiken. Wil je er ook een?, dan kan ik het sturen. Dag Oos.

Maarten

Beste Oos,

Ook van je schoonzus hartelijk gelukgewest met je verjaardag. Mijn laatste brief dateert van maanden geleden, maar tot briefschrijven kom ik altijd zo moeilijk, er is zoveel te doen nu Petertje groter wordt. Ze eet nu al aardig mee wat de pot schaft. Zelfs al wat middageten (zonder vlees natuurlijk) alles gezeefd; dat brengt veel werk mee. Ze wordt enig. Komt nu wat de kenners van het vak noemen:de lal-periode. Ze is nog tandloos gaat nog niet zitten. Ze blijkt dus nogal langzaam te zijn. Maar dat is wel zo lief. Verder is ze buitengewoon vriendelijk en heeft ze steeds erg trouwhartige, eerlijke helblauwe eugskes. Ze slaapt bij voorkeur op haar buik. … heden, en de vorige week was ze verkouden, welk een constrenatie! Niet erg, ze snottert nog een beetje. Ze weegt nu goed 16 pond. ’t Vriest, als ’t doorzet rijden we Woensdag wel denk ik. ’t Is natuurlijk in verband met slechte voeding, kleding en dekking niet te hopen. Op Sinterklaas vroor ’t ook al. Zo vroeg. Nu jong, een prettige dag voor zover mogelijk. En tot spoedig horens maar weer. Mijn neef Jan Semmelink, die op de Börsig werkt, woont daar ook ergens in Tegel. Die moet zand rijden en stenen sjouwen. Juristenwerk! Hart. Gr.

En stevige poot van Nel

Tegelijk kan ik je wel vast goed ’44 wensen als de brief krijgt is ’t haast zover.

Berlijn 21 Dec. ‘43 Brief 28 Laat ik maar direct een brief schrijven, nu ik nog vers onder de indruk ben van een geslaagde verjaardag

Berlijn 21 Dec. ‘43

Lieve Paps, Mams en Lily

28

Laat ik maar direct een brief schrijven, nu ik nog vers onder de indruk ben van een geslaagde verjaardag. Vooral het part dat jullie daarin hebben stel ik zeer op prijs, de felicitatie van Mams (3 Dec.) en Paps (11 Dec.) kwamen precies op tijd, gisterenavond! Met nog een brief van Mevr. van Dam (moeder van Henk). Wat een toeval, dat die brieven op tijd kwamen! Het toppunt is dat er vandaag wéér drie brieven zijn, n.l. van Arike en Mies, van Mans (Frans) en van Mijnheer Fischer, die gelegenheid heeft jullie te berichten over mijn gezondheidstoestand na bombardementen.

Maar deze brieven zijn niet de enige reden tot vreugde, mijn verjaardag was erg gezellig. Eerst Zondag, ik had een koek laten bakken, zoals ik in Holland nog nooit gegeten had, zó lekker. Een half pond suiker, een pond wit meel, en wat boter zaten er in, het mocht dan ook wel lekker zijn, maar het was wel véél beter dan ik verrasd verwacht had. Aanwezig waren: Klaas en Kees Booy, Jan Egberts, Jan Nijman (vriend van J.E.) Jan Pels Rijcken, en verder nog twee vrienden van Kees Booy, die er toevallig waren, we vierden het n.l. bij Kees op de kamer. We hebben er koffie (namaak) bij gedronken en sigaren bij gerookt, het was echt ouderwets, echt genoeglijk. Alleen jammer dat we zo lang hebben moeten  reizen, het verkeer is weer eens in de war. Vroeger liep alles altijd precies op tijd, maar de laatste maand is het mis. Vooral voor de mensen die naar de fabriek moeten is dat erg lastig.

Dat was de Zondag, eigenlijk niet verantwoord in deze tijd, een dag tevoren je verjaardag te vieren! Voordat ik aan de maandag begin, eerst even een bordje pap naar binnen werken!

Dat zit er al weer in. Tegenwoordig kook ik voor twee dagen: een flinke pan aardappels met jus en een pan pap. Dit is om tijd te besparen. Maar meestal is het effect, dat ik alles op één dag op eet, en dan ’s nachts niet kan slapen omdat mijn maag te overladen is!

Maar nu de Maandag. Het begon al goed, ik had mijn sleutels vergeten en dus kon ik op de fabriek niet bij mijn spulletjes komen, geen witte jas, geen lichte schoentjes, geen lepel om te eten, enz. enz. Uit ballorigheid gaf ik me toen een jaap in m’n vingers, zodat het bloed vloeide. Na dit begin ging het werk weer, ik werd nog even besproeid met ether, door een leerling laborant die nog niet wist hoe je daarmee werken moest, maar verder ging alles voorspoedig. ’s Avonds heb ik een 10 L bier gehaald, en ik had wat koeken gekocht (waarop ik jam gesmeerd had) en toen hebben we met zijn achten de hele avondgezellig bij elkaar gezeten. Jan belde op vanuit Herßbergen, even een echte attentie van Jan! (Wat een lager is dit, waar ze de telefoon voor je aannemen!). Er waren aanwezig: Bob, Thijs Vinks, Edzard Engelkens (kamergenoot) verder Ad den Besten, Cor Wiegers, Jan de Boer (student, niet van de groep, woont ook in het lager, mede kennis van Elsbeth Poleman), en Han Nughteren. Het was erg gezellig, we hebben nu langzamerhand voldoende samen geleefd, om echt gezellig te kunnen praten. Vroeger was dat soms wat moeilijk, omdat het zo’n heterogeen stel is, hier bij het Kabelwerk.

22 Dec.

Vandaag Mijnheer Ficher opgebeld. Geweldig, zeg, dit is het beste verjaarscadeau dat ik in deze tijd verwachten kan: als er gebombardeerd is bel ik hem op, of schrijf een briefje, en dan is het 24 uur later bij jullie! Maar wees voorzichtig, en reken er niet op, want als de verbinding hier in Berlijn niet werkt (b.v. telefoon) dan kan ik hem niet bereiken, en dan krijgen jullie natuurlijk ook geen bericht. De brief van Ficher deed er binnen Berlijn 5 dagen over, jullie begrijpt dus dat het geen wonder is als ik hem niet bereiken kan. Ik ben geweldig blij met deze methode van berichten, als jullie maar weet dat ik gezond ben dan slapen jullie tenminste goed! Brieven komen dan later wel. Ja, wat was dat geweldig leuk, al die brieven precies op tijd. Vandaag weer een brief, van Mevr. Echtberts en Hermien (verloofde van Jan). Ik krijg me anders een stapel post niet leuk meer is om te moeten beantwoorden! Die proffen van me moet ik ook nog geluk wensen met 1944, idem nog andere mensen, b.v. die nicht Genouy, de moeder van Barend enz. allemaal niets als je rustig achter je bureau zit, maar als je dat zo in verloren ogenblikjes moet doen valt het niet mee.

Verder gaat alles zijn oude gangetje. Ik ga nooit meer uit maar dat begint me al de keel uit te gangen. De concerten beginnen nu om 3 uur, zodat je vóór donker thuis kunt zijn. Het vervelende is, dat we tegenwoordig de verloren tijd moeten inhalen, maar het is al mooi dat we vrij krijgen! Ik hoop binnenkort weer eens een goed concert te horen, ik heb er echt behoefte aan.

23 Dec.

Brieven geschreven aan Prof Kögl en Bijvoet, waarmee mijn tijd verprutst, antwoord op jullie brieven in volgende brief

In haast

Oswald

P.S. Mijnheer Fischer heeft voorgesteld, dat ik maar eens bij hem moest komen om kennis te maken, dit woedt dan na Nieuwjaar.

20-12-1943 Vanavond was Oswald de Bruin onze gastheer ter gelegenheid van zijn verjaardag.

Jan schrijft:

Maandag 20 December 1943

Vanavond was Oswald de Bruin onze gastheer ter gelegenheid van zijn verjaardag. Zeer gezellig zitten praten, er kwam ook een Delftenaar uit Hirschgarten ( Nugteren, C4) bij, die feitelijk den heelen avond droeg. Hier en daar kwam het gesprek natuurlijk onvermijdelijk op erotiek en supererotiek terecht. Bornewasser werd er nogal tusschen genomen in zijn functie als de benjamin van het gezelschap. Maar hij verdraagt het goed.

18 December 1943. Jan wordt uitgenodigd voor de kerstviering

Zaterdag 18 December 1943.

Voor de Kerstviering van de Hollandse studenten uit het lager Hirschgarten ben ik ook uitgenodigd. Ik was, voordat ik hier naartoe ging eigenlijk bang dat ik buiten de groep die in Mei naar Duitsland gekomen was, zou komen te staan, maar dat is niet het geval.

…

Berlijn 17 Dec. ‘43 Brief 27 Een barakkenkamp van onze fabriek schijnt getroffen te zijn.

27

(Vrijdag morgen) Berlijn 17 Dec. ‘43

Lieve Paps, Mams en Lily.

Gisterenavond was het weer onrustig, maar verder weg dan de andere keren. Een barakkenkamp van onze fabriek schijnt getroffen te zijn, maar we hebben nog geen nadere berichten. Gisterenavond net een lange brief naar huis geschreven, hopelijk komt deze kaart nog eerder aan.

Vandaag is het weer helder, we zullen de zon misschien weer zien. Hoe minder op de kaart, hoe sneller hij doorkomt(?), dus ik stop maar.

Veel liefs

Oswald

Uit Jans dagboek: De lui zijn heel geschikt, alleen zal ik in het begin wel wat moeite hebben om me er in te weken hier.

Maandag 13 December 1943

Op het lab krijgen we er weer een nieuwe figuur bij: de weduwe van een vriend van Dietloffs zoon. Ze liep gevaar, aan het werk gesteld te worden, en heeft zich toen door haar relaties hier in weten te werken. Ze weet niets, en ze heeft geen chemische of technische opleiding gehad. In alle opzichten een noodgeval. Voor ons is het niet prettig iemand in ons midden te hebben, die in intieme relatie tot Dietloff staat. Met de vrijheid die we nemen, als D. weg is ’s middags is het nu uit.

Woensdag 15 December 1943

De verhuizing is eindelijk voltooid. In ieder geval is het hier warmer dan bij Reimann; haast te warm. Gelukkig hebben we de beschikking over twee kasten, één is wel wat erg krap aangemeten.

De lui zijn heel geschikt, alleen zal ik in het begin wel wat moeite hebben om me er in te weken hier, want de anderen kennen elkaar al sinds Mei j.l. en ik kom er hier eigenlijk vreemd tusschenvallen.

Berlijn 15-12-‘43 Brief 26 Door ongelukkig “vergeten” was ik nu zover, dat ik drie “beginnetjes” van brieven had, en nog geen enkel “eindje”.

25 – Kaart  P.S. Ingesloten een brief van Grand père

26

Berlijn 13 15-12-‘43

Lieve Paps, Mams en Lily

Het is al weer een week geleden dat mijn brief 24 naar jullie vertrokken is, ik hoop maar dat jullie deze brief spoedig gekregen hebt, evenals het pakje, en wellicht ook mondelinge mededelingen van Mevr. v. Kooten. Jullie zijn waarschijnlijk wel geschrokken van het taaltje dat een arbeidersvrouw spreekt, die een paar jaar hier gewerkt heeft! Er is dan ook niet veel Nederlands meer aan. Maar verder is ze een best mens, ze was altijd vol zorg dat ik mijn bonnen niet liet verlopen, en ze is niet zo erg dom, jullie behoeven geen vooroordeel tegen haar te hebben.

15 Dec.

Dat is me ook een raar geval, met die brieven naar huis. Het komt voor dat ik op de fabriek een brief begin te schrijven, en hem dan thuis af schrijf en weg stuur. Door ongelukkig “vergeten” was ik nu zover, dat ik drie “beginnetjes” van brieven had, en nog geen enkel “eindje”, bovendien ben ik een hele bladzijde geschrift (resp. geknoei) kwijt geraakt, ik weet niet waar ik het zoeken moet, misschien heb ik wel verkeerd envelop er mee verrijkt!

Gisteren ontving ik de brief van Lily van 27 Nov, gelukkig, want ik had al zo lang niets van mijn lieve zusje gehoord. Wat een mop van Bob, 27 in plaats van 127! Hij heeft de gevolgen van zijn ongepaste nalatigheid niet kunnen voorzien en biedt nederig zijn excuses aan, hij zal het nooit meer doen!

Hoe bevalt het Grietje op mijn kamertje? Een echt gezellig ding, jammer dat ik er maar een paar maanden plezier van heb gehad. Hoe is het, krijgen jullie nog Pegus toegewezen, of is dat afgelopen?  Hout zal er dit jaar wel niet te krijgen zijn, denk ik.

Ik stop maar weer, de ontbijtpauze heb ik al gerekt tot drie kwartier, maar dat wordt toch wel te lang!

16 Dec.

Deze brief is wel anders geworden dan ik mijn hem voorgesteld had, het zijn allemaal fragmenten. Gisterenavond kwam er natuurlijk weer niets van schrijven, na het eten ging ik “even” op mijn bed liggen, en ik werd om 10 uur wakker! Meestal gaan we om half elf naar bed, en om kwart vóór zeven gaat die vervelende wekker al weer af. We blijven dan nog even liggen tot een paar minuten voor zeven en dan is het hollen en draven om de tram van 5 voor half acht te halen, daarmee komen we nog net op tijd door de poort, d.w.z. 5 na half acht. Als je de poort maar in bent dan kun je alles weer op je gemak gaan doen. Als we brood of koek willen kopen moeten we natuurlijk een tram vroeger gaan. Tegenwoordig is het pikdonker als we op de fabriek komen, als we weggaan is het al weer donker. Toch valt de winter me erg mee. ’s Zomers geniet je meer van de buitenlucht en de zon, dat is veel prettiger, maar nu lees je weer meer, dat heeft ook zijn voordelen. Tot nu toe is het niet erg koud geweest, maar dat kan nog komen. Het heeft wat gesneeuwd, verder is het mistig en donker. Het lijkt wel wat op het Hollandse klimaat op het ogenblik, de zon is al lange tijd verdwenen, en het blijft de hele dag donker.

Het uitgaansleven ligt practisch stil, hetgeen niet te verwonderen is. De concerten gaan weer door, de phylharmonie is als door een wonder gespaard, alleen de administratie is verbrand, en de huizen er omheen zijn met de grond gelijk. De Staatsoper is ook slechts gedeeltelijk beschadigd. Alle uitvoeringen beginnen om 3 uur, zodat iedereen vóór het gevaarlijk wordt thuis kan zijn. We krijgen er vrij voor, maar we moeten de tijd later inhalen.

Zo, nu is de brief eindelijk vol, gedeeltelijk onleesbaar, maar jullie hebt misschien in al die lange maanden mijn handschrift zo goed leren te ontcijferen, dat jullie alles begrijpen. Vieren jullie maar prettig kerstfeest, de volgende keer ben ik er weer bij. Ik hoop dat we het dan nog als Christelijk feest vieren mogen. Wij vieren een waardig kerstfeest op eigen manier, bekommer je maar niet om mij.

Veel liefs, ook voor de huisgenoten en kennissen

Oswald

P.S. Voor Paps; zoek geen verband tussen het … beslag dat ik jullie stuurde en het geval v.d. Feen, want een dergelijk verband is er niet!

Montpellier 22 Nov 1943 Briefkaart van Grand père Je te remercie encore une fois pour les petit colis que tu m’as envoyer

Montpellier 22 Nov 1943.

Helaas is het handschrift van Grand Père zodanig dat slechts met zeer veel moeite meer dan alleen een indruk van de strekking verkregen kan worden.

Tot nog toe is dit de interpretatie van de tekst, en de bijpassende vertaling, al … er hier en … wat woorden.

Montpellier le 22 Nov 1943. Mon cher petit fils, je n’ ai rien reçu

de toi depuis environ 2 semaines. Aujourdhui j’ai reçu avis de 2 petit colis

qu’on me remetter à la poste et qui revenent d’ Allemange, demain matin

j’i vais les chercher.

Je suis un peu inquiet à ton sujet et c’est bien naturel. J’espaire

que tu es en bonne santé et que tu a de bonne nouvelle de de tes parants. 

De ta mère, je n’ai rien reçu depuis tres longtemps sinon des nouvelles

que tu m’ a envoiér. J’espère que tout va pourtant bien.

Ma santé toujours peu satisfaisante. Mon entérite … beaucoup …

c’… qu’elle me lesse un peu plus tranquille; mais le froid que

nous … depuis quelques journes ne convient pas du tout à mon

état de santé. Je suis obligé de sortier le moin possible et de

me tenier au cion du feu. Je fais toujour travailler mon petit

jardin ; c’est une …. appréciable bien que tout nous manque

(… et fumier et …) J’ai des difficultés  pour nourier

mais poules et … ; impossible d’avoir des grains! J’attent des pommes de terre,

mais on attend qu’il gèle pour autoriser les transport.

Le riz et l’orge que tu m’as pu evoyer, bien qu’un petite quentité, … juste

grand plésier. C’est un remède …llent pour mon état de santé.

Je te remercie encore une fois pour les petit colis

que tu m’as envoyer ; merci ne sois pas en …

pour mois ; je me trouve aussi bien … avec le

peu que je puis me provenier.

Il faut s’armer de patience dans les temps

que nous trouvons et s’en remetter au bon.

Dieu qui, à son jour et à son euvre, fera … nos… … .

J’attent de tes nouvelles avec impatience : un

simple mot pour me dire que tu es en santé.

Je t’embrasse bien tendrement sinon que tes cher

parents et toute la famille.

Ton viex et tout dévoué g^d père

Genouy

Chemin de la 1^e Ecluse

Villa les Cèdres

Montpellier

(Frankrijk)

PS Reçu les 2 colie en bon ordre : Mecci !!

Lieve kleinzoon. Ik heb de laatste twee weken niets van je ontvangen. Vandaag bericht gekregen dat er twee pakjes voor me zijn die uit Duitsland komen. Ik ga ze halen.

Ik maak me een beetje zorgen over jou, dat is heel natuurlijk. Ik hoop dat je in goede gezondheid verkeert, en dat je goed bericht hebt over je ouders. Van je moeder heb ik al heel lang geen bericht gekregen anders dan wat jij me hebt gestuurd. Ik hoop maar dat alles goed gaat.

Mijn gezondheid is nog steeds onvoldoende. Mijn … … … … ; maar de kou die we de laatste dagen beleven bevalt niet, met mijn gezondheid. Ik moet zo min mogelijk naar buiten gaan, en ik moet dicht bij het vuur blijven zitten. Ik werk nog in mijn kleine moestuin, wat een niet te versmaden opbrengst geeft, nu ons veel mankeert, (… rookwaren … ). Ik heb moeite mijn kippen en … te voeren, geen graan meer te krijgen. Ik verwacht aardappelen, maar men wacht zeker tot het glad wordt voor er toestemming voor het transport komt.

De rijst en de gort die je me hebt kunnen sturen, komen goed van pas, hoe weinig het ook was, ik heb veel plezier van de … Het is een goede remedie voor mijn gezondheid.

Ik bedank je nogmaals voor de kleine pakjes die je me stuurt; … … … ; ik voel me best …  ook met het weinige dat ik kan krijgen.

Wij moeten ons wapenen met geduld, in deze tijden waar wij ons in bevinden, en vertrouwen op het goede.

God zal op zijn tijd en met zijn werk … … .

Ik wacht met ongeduld op je bericht, al is het een enkel woord om me te zeggen dat je gezond bent. Ik omhels je teder en ook je geliefde ouders en de rest van de familie.

Je oude en toegewijde grootvader

Genouy

In de kantlijn: Twee pakjes in goede orde ontvangen : Dank je!!

Wie een betere interpretatie heeft mag het zeggen (schrijven).

Köpenick 13-12-‘43 Brief 25 Ik wil jullie ook niet in ongerustheid laten zitten.

Köpenick 13-12-‘43

Lieve Paps Mams en Lily.

Even dit briefkaartje omdat ik het zonde vind mijn langen Kerst en Nieuwjaarsbrief voortijdig te beginnen, en ik wil jullie ook niet in ongerustheid laten zitten. Ik ben heel erg benieuwd of jullie mijn pakket al gekregen hebt. Ik moet voor Gr.père ook maar weer eens een pakje klaar maken, dan heeft hij meteen een goed begin van 1944.

Jan de Muinck-Keizer is nauwelijks ziek geweest hoor, hij heeft een klap van de tram gekregen, maar geen hersenschudding of zo. Er wordt niets verzwegen naar Holland toe, alleen wordt het soms wel eens een beetje laat geschreven, als de persoon in kwestie bijna beter is. Anders kan het voorkomen dat de brief er een maand over doet, zodat de betreffende familie veel te lang in de rats zit.

Verder weinig nieuws, brief volgt!

Oswald

Berlijn 13 Dec ‘43 Brief 24 Op het ogenblik probeert men landgenoten zoveel mogelijk bij elkaar te zetten.

Berlijn Köpenick 13 Dec ‘43

Languit lig ik op mijn bed, gekleed in een zwembroekje. Meer niet, maar ook niet minder. Half op mijn linkerzijde lig ik te schrijven. Zoeven stonden op die stoel die als tafel fungeert, nog mijn eetgamel en drinkbeker. Mijn buikje is vol, en dan komen de brieven aan de beurt. Ja, een beschrijving van het lager, dat is niet zo eenvoudig. Stel je voor, een lange gang, met aan weerszijden kamertjes en verder: en conversatiezaal met vier grote tafels, een kamertje voor de lagerführer, een keuken en een washok met bad en een WC (in viervoud). Links van de gangkamertjes voor 2 personen, rechts voor vier. Totaal 20 kamers. Ik ga eens een poging doen onze kamer te tekenen.

Wat zeggen jullie ervan, een prachttekening is dit, geweldig! De verhoudingen zijn ongeveer goed als je de bedden dan maar als maatstaf neemt weet je hoeveel ruimte er voor ons over blijft.
No. 5 is de luie stoel van Edzard Engelkens, die heeft hij n.b. van huis laten komen. Het is zo’n tuinstoel, opklapbaar. De Fransman is deze week verhuisd naar een andere kamer, en daarvoor is Edzard in de plaats gekomen. Jammer voor mijn Frans, ik verleer weer wat ik in de eerste maanden geleerd heb.

We komen om kwart vóór 5 van de fabriek, en gaan dan inkopen doen, brieven weg brengen enz. enz. Het brieven wegbrengen combineren we meestal, boodschappen ook wel, maar niet zo vaak. Dan gaan we koken, daar heb ik wel meer over geschreven, jullie weten wel hoe mijn vrijgezellenpotje er uitziet en smaakt. Daarna lezen we wat, of, zoals vanavond,dan komen de brieven aan de beurt. Mijn Duitse lectuur heb ik afgewisseld met wat Franse, ik lees op het ogenblik: “Les Aventures de Télémaque”, van Fénelon. De avonden zijn anders zo om tegenwoordig, er is geen sprake van “lange winteravonden”.

Op het ogenblik probeert men landgenoten zoveel mogelijk bij elkaar te zetten. Daar is veel voor te zeggen, maar het is ook wel eens aardig andere volken te leren kennen, en dat doe je het beste als je met ze samen woont. Het lager bevat een mengelmoes van Europesche volken, Witrussen, Serven, Tsjechen, Denen, Fransen, Belgen en Hollanders. Langs de buitenkant van de barak zit de verwarming. (onder der drie ramen). Van buiten zitten luiken, dat is eenvoudig voor de verduistering. De barak is grotendeels opgebouwd uit platen van geperste houtvezel of iets dergelijks, met het gevolg dat het direct warm is als er gestookt wordt, en direct koud als de verwarming (stoom) uit is. De barak ligt op een stuk terrein van de AEG, waar ook de ontluizings inrichting (!) staat, aan de rand van de stad Köpenick het is ongeveer 10 min. met de tram van de fabriek af. Er wonen geen arbeiders in deze barak, alleen “Angestelter”, dus kantoorpersoneel. Over het algemeen vrij ontwikkelde lieden.

Zaterdagavond heb ik pannekoeken gebakken, voor de gasten van Zondag. Het is een heel werk hoor, die pannekoeken, en je moet je bedwingen om ze niet direct op te eten als ze uit de pan komen! Ze hebben Zondag best gesmaakt met flink wat suiker, en een sigaartje vooraf, en een biertje toe. Verder heb ik nog van de koek gepresenteerd, die smaakt ook geweldig, hoor! Die Zondagmiddagen zijn altijd erg gezellig, je hoort dan nog eens iets anders dan steeds de zelfde verhalen van de mensen waar je dagelijks mee omgaat. Jan {Egberts} heeft een strop gehad, hij was zo ongeveer arts van een paviljoen geworden, en nu is hij verdrongen door een Duitse arts, en weer “schrijver” geworden!

OB

Goed verstopt natuurlijk want als je hiermee gesnapt wordt ben je de klos!

Hoe dit in Jans dagboek terecht gekomen is, is niet duidelijk. Opsturen is, met de censuur, natuurlijk veel te gevaarlijk maar misschien heeft één van de weinige terugkerende verlofgangers het meegenomen. Wel goed verstopt natuurlijk want als je hiermee gesnapt wordt ben je de klos! 
Ook zou het nog na de oorlog in het dagboek gestopt kunnen zijn.

Oos gaat vanavond naar een concert:

Hoe laat het begint moet je zelf maar in de krant zien te vinden!

Jan: De Afd. Wohnheime joeg me een doodschrik op mijn lijf, door te vertellen dat Schultz me niet naar de Lindenstrasse kon dirigeren.

Jan schrijft deze dagen in zijn dagboek: 

Dinsdag 7 December 1943

...
Vannacht vroor het 9º. Tengevolge van een ijskorst op de Spree ging het pontje niet.

In de loop van den dag belde ik Mevr. Hagemann op om te vragen of ik een koffer met enkele groote dingen, die ik niet in het lager kon plaatsen bij haar neer mocht zetten, wat ze gelukkig goed vond. Ook mijn kookplaatje heb ik daarheen gebracht. Daar ze zonder gas zaten, sinds veertien dagen, werd het meteen in gebruik genomen.

Donderdag 9 December 1943

...
Tegenwoordig haal ik mijn brood in de kantine van het Kabelwerk, dat is veel voordeliger. Je krijgt er altijd wat over. Vandaag haalde ik voor 150 gr bonnen, en kwam met 650 gram brood terug!

Zaterdag 11 December 1943

Tot mijn groote verbazingkregen we vanochtend boven onze gewone wekelijksche rantsoenen de extra vleeschtoewijzing en tabakstoewijzing, die de Duisters ook gekregen hebbendoor de luchtaanvallen. Het is in ieder geval weer meegenomen: 200 gr. vleesch, 30 sigaretten (Duitsche, dus goede) en 50 gr. Tabak.

  De Afd. Wohnheime joeg me een doodschrik op mijn lijf, door te vertellen dat Schultz me niet naar de Lindenstrasse kon dirigeren. Schültz, dien ik daarna opzocht was vreeselijk boos hierover, en zei me, dat ik rustig per 15 December daarheen kon verhuizen. Aan hem zal ik me dus maar houden.

...

Eindhoven 7 / 12 1943 aan Utrecht: Gemeld werd dat onze jongens veel schrik hadden uitgestaan, doch alles nog goed en wel was.

Eindhoven 7 / 12  1943

Geachte familie

Uw schrijven van 4 Dec. ontvangen, en daarin gezien als dat op 3 Dec. in Hirschgarten alles goed was, hetgeen voor ons allen een zeer grote geruststelling was, waarvoor dan ook onze hoogste dank. De laatste brief die wij heden ontvangen hebben was 25 Nov. in Berlijn verzonden, waarbij gemeld werd dat onze jongens veel schrik hadden uitgestaan, doch alles nog goed en wel was. Het gevraagde telefoonnummer is 3101 dit is bij mijn zoon in de buurt en geeft het dan wel verder door, hebben wij bijzonder nieuws geven wij het direct door, U hebt zeker ook telefoon? 
U nogmaals dankend voor het doorgegeven bericht

Hoogachtend

Th. de Brouwer

Trudostr. 5

Eindhoven

Berlijn 6 December 1943 Brief 23 Van de 54 keer dat er alarm was sinds ik hier ben, was ik 52 maal thuis. Jan krijgt een plaats in de Lindenstrasse

23

6 December ‘43

Heb ik me dit weekend geen tijd meer gevonden deze brief af te maken, maar dat is niet zo erg, gelukkig heb ik Vrijdagmorgen Vrijdag avond een brief aan Paps gepost. Zaterdag bij wijze van Sinterklaascadeau de twee brieven (25 Nov. en 16 Nov.) ontvangen, plus een kaart van Mams van 14 Nov. Was een bof dat de bonbons nog aangekomen zijn, dat was een pakje van mijn hart!

Wat concerten betreft, deze beginnen zó vroeg, dat geen alarm te verwachten is, we moeten vrij vragen om er heen te gaan. Verder gaan ze bij voor alarm al uit, zodat er tijd is nog een heel eind naar huis te komen. Van de 54 keer dat er alarm was sinds ik hier ben, was ik 52 maal thuis, 1 maal nog verder van de stad af, en één maal in de stad, en toen was het alarm waarschijnlijk een vergissing want het duurde maar een kwartier. Ik snap niet dat die nieuwe snuiter bij ons in huis op de Bechstein doet!

Gisteren heb ik een pakje voor jullie klaargemaakt, dat hopelijk in de smaak zal vallen, als jullie niet te veeleisend zijn.

Nogmaals hartelijk dank voor jullie St. Nicolaas pakket, was werkelijk prachtig en heerlijk. Het postpapier heb ik gelukkig ook nog gevonden, al was het wat laat! Nu lieverds, Donderdag gaat mijn pakketje mee naar Leiden, met een vrouw die hier op het lab. werkt. Misschien gaat Lily wel zelf het pakje (Vraag anders Grietje Brink) afhalen. Schrik niet van het mixed Hollands-Duits dat ze er uit kraamt! De mensen uit het volk kunnen talen nu eenmaal slecht uit elkaar houden! Haar adres is:

Baliestraat (de Kooy) 54 p/a W. Brugman.  Leiden. Ze heet mevr. van Kooten.

Maar deze brief komt waarschijnlijk veel later aan. Tot ziens maar, als jullie je al te ongerust maken kom ik naar huis hoor!

Oswald

Jan, in zijn dagboek:

6 December 1943

Vanmiddag kreeg ik van Schültz te horen dat, ik in de Lindenstrasse een plaats kon krijgen. Er was weer eens een verlofganger niet teruggekomen. Dus heb ik meteen de zaak afgewikkeld. Er is nog een Hollander op de kamer, een Utrechtse student, Bornewasser, en twee Tsjechen. Ik ben dus God zij dank weer onder dak.

…

Daar er tengevolge van de luchtaanvallen overal vandaan levensmiddelen naar Berlijn gestuurd zijn, en vele menschen uit Berlijn weg zijn, is er een enorm overschot aan brood, dat zonder bon aan de bevolking wordt verdeeld. Op de fabriek ook, à raison van 50 pf (voor de winterhulp). Buitenlanders kwamen niet in aanmerking. Dit is weer eens een van de ongerechtigheden, die je hoe langer hoe hoger komen te zitten: van je wordt verlangd dat je hetzelfde werk doet als een Duitser, maar gelijkberechtigd, ho maar!

Utrecht 14 Nov. 43 van Mams Eureka, het pakje is aangekomen en ik heb stiekem een bonbonnetje gesnoept.

Maandagmorgen 14 Nov. 43

Lieve Oswald, Eureka, het pakje is aangekomen en ik heb stiekem een bonbonnetje gesnoept. Lekker hoor. Wat fijn dat ze er zijn. Ik vond het geweldig zielig dat jij ze voor ons uit je mond had gespaard en dat wij ze niet kregen. Maar valt alweer mee. Wat niet mee valt is de correspondentie met Gr. Père. Ik heb weer een met zorg geschreven terug gekregen van het bureau met de mededeling dat zij alleen mededelingen van bijzondere aard door konden geven. Zij schijnen ze dan over te schrijven en zoo door te geven; daar heeft Gr. Père natuurlijk heel weinig aan. Gelukkig kun jij nog schrijven. Dat moet je dan maar een beetje vaak doen en allerlei van ons doorgeven. Ik kan mij die heel aparte behandeling van het later bezette gebied niet verklaren, maar ’t is in ieder geval zielig voor Gr. Père. In het pak zaten nog twee boekjes (Beethoven, Goethe en Brahms Brukner) Het dure boekje zat al in het vorige pakje. Verder natuurlijk niets nieuws sinds Zaterdagmorgen. Paps was meer dan een uur te laat thuis. 2 treinen gemist door luchtalarm. Hij rammelde natuurlijk van den honger want hij had weer geen extra boterhammetje mee genomen. Daar moet hij in het vervolg maar eens aan denken. 7 uur ontbijt en kwart voor drie voor ’t eerst weer eten, is wel wat lang.

Nu lieve schat, wij eten vanavond fijn lekkers en Lilie gaat weer eens rooken en Paps zijn pijpje stoppen. Een stevige zoen van je Moeder.

Oos gaat vanavond naar een concert:

Utrecht 25 November 1943 van Paps We zien met ongeduld bericht van later datum van je tegemoet.

Dr. G. de Bruin

Utrecht 25 November 1943

Maliebaan 127

Telefoon No. 21063 (K3400)

Postgiro 79698

Mijn beste Oswald.

Zooals je wel zult kunnen begrijpen leven wij hier thans weer in een periode van angstige spanning. De twee bombardementen op Berlijn op 22 en 23 j.l. zitten ons natuurlijk danig dwars en we zien met ongeduld bericht van later datum van je tegemoet dat echter nog vele dagen op zich zal laten wachten. Dit zijn altijd ellendige dagen, al maken we elkaar wijs dat het natuurlijk wel in orde is en dat ten slotte de kans maar miniem is enz. enz., maar in ons hart zitten we allen in de rats. Enfin, het is niet anders en we zullen maar weer gelaten afwachten tot we weer, naar we hopen geruststellend, bericht krijgen. Wat ons eigenlijk het meest dwars zit is dat we weten dat je ’s avonds dikwijls Berlijn in trekt naar concerten en aangezien de krant mededeelt dat de aanvallen in de avond plaats vinden vrezen we nu nog dat je toen midden in de stad zat met al het verhoogde risico daaraan verbonden. Ik zou je daarom in overweging willen geven deze uitstapjes in de winter zoveel mogelijk te beperken. Best begrijp ik dat je afleiding zoekt in de mooie kunstuitvoeringen dien je in Berlijn kunt bijwonen maar in dit geval vind ik het risico bij avonden duisternis wel te groot. Dit maakt vooral Mams (en mij trouwens in de weeromstuit ook) angstig en als er dan weer wat gebeurd is, wordt natuurlijk direct het ergste gevreesd. Zou je ter wille van de gemoedsrust hier des winters bij duisternis zoo min mogelijk Berlijn willen intrekken? Ik weet wel, een ongeluk kan je ten slotte overal treffen, maar ik geloof toch dat je bij het Lager minder gevaar loopt dan in het midden van de stad. Trouwens, er zullen toch wel Zaterdagmiddag ook wel uitvoeringen zijn, waar je dan overdag naar toe zoud kunnen gaan. Enfin, ik schrijf dit nu maar, gedreven door een onrustig hart, en gedeeltelijk ontstaan uit eigen overwegingen, maar verder mobiel gemaakt door de angst van de proeven, en je zult wel begrijpen dat, als we weer bericht hebben over een dag of tien (zoo vreeslijk lang zal het wel duren minstens) er een pak van mijn hart zal vallen.

Ziezoo, en nu genoeg hierover.

Veel nieuws is hier niet, alleen zo het gewone gangetje. Je zult wel reeds weten dat onze apotheker Grimm weer bij ons weg is. Dat was een keurige man en het spijt ons dat hij wegging. Maar we hebben nu weer een nieuwe inkwartiering, weer een apotheker, ditmaal zelfs een Oberapotheker genaamd Bokatschek, een naam die een beetje naar Tsjechisch zweemt. Ook een fatsoenlijk man, rustig wat zijn persoon betreft, maar verschrikkelijk luidruchtig met zijn radio, die hij door het hele huis laat schallen tot wanhoop van Lily. Verder speelt hij piano, ook al op dezelfde luidruchtige wijze zoodat het twee deuren verder te horen is en ik mijn hart vasthoud voor mijn mooie Bechstein.

Leuk dat je de kieken van Petertje hebt gekregen. Ja, op een druilerige Augustusavond na het eten en toen het eigenlijk al veel te donker was, heb ik het geval gekiekt en ze zijn ondanks alles vrij goed geworden. Het was om Petertje begonnen maar de foto van Mams was voor mij het grootste succes. Mams is moeilijk te fotograferen maar hier had zij er zelf geen erg in, zoo was ze vervuld van dat kleine mormeltje.

Uit wat je over het tekenen schrijft maak ik op dat er weer zeer weinig evenwichtigheid heerscht onder jullie daar. Wel erg jammer, maar niets aan te doen. Enfin, je hebt indertijd mijn mening over die affaire gekregen. Ik ben nog steeds van dezelfde opinie, maar ik begrijp, dat wanneer het om enkele afwijkende meningen gaat, je daar zeker rekening mede kunt houden. Overigens zie ik niets van komen; mogelijk is het maar maatschappelijk …

Prettig dat je nu wat meer afwisselend en interessanter werk hebt gekregen. Je schrijft hoofdzakelijk physisch maar zeer leerzaam; ik maak daaruit op dat het toch enigszins in de chemische richting blijft, of vergis ik mij daarin. … igen is … phisica zeker ook interessant en het kan nooit geen kwaad wat meer van dat zustervak te leren dan je op de universiteit doet.

Ja, de universiteit, daar zeg je zoiets. Wanneer zul je je daar weer aan kunnen wijden? Het kan nog wel eens lang duren; je schrijft altijd wel: tot spoedig maar ik geloof dat je daar zelf ook weinig fiducie in hebt.

Ziezo mijn blaadje is weer vol. Nogmaals, stel je niet meer bloot aan gevaar dan onvermijdelijk is; we moeten ons in deze tijd veel ontzeggen en dat valt wel een hand, maar de tijden zijn nu eenmaal niet anders. Houd je verder maar goed, houdt goeden moet, wij hier trachten dat ook te doen.

Een poot van je

Vader.