Dinsdag 31 October 1944. Oos : Bah, ik lijk wel een D. met al dat gepraat over eten.

31 October.

Weinig te melden. Onverzadigbare honger. Het restaurant in de Elsasserstrasse bevalt ons iedere dag beter, we gaan er nu maar iedere dag eerst even eten. Maar na afloop eten we meestal thuis ook nog wat … In het restaurant kregen we vandaag paddestoelen (vleesloze dag!) Thuis nog gebakken aardappelen gegeten en beschuit met leverpastei (van de Deen) en een halve appel. Bah, ik lijk wel een D. met al dat gepraat over eten.

Jan : 

Dinsdag 31 October 1944.

…

De AEG is nu eindelijk verstandig geworden, en laten de maandelijkse salarisafrekening overgaan in een driemaandelijkse, d.w.z. per maand een afrekening, afgerond op 5 Mark en ééns in de drie maanden een juiste afrekening. Hetzelfde systeem als de “vooruitbetaling” die we bij de Staatsmijnen hadden.

Een en ander had tot resultaat, dat ik met Dietloff, die een bijzonder goede bui had, een heel gesprek had over de Duitsche bureaucratiegeest in het algemeen en de Pruisische in het bijzonder; met een kleine appendix ober den oorlog.

’s Avonds neb ik de nieuwe piano eens geprobeerd. Het ding is helaas veel slechter dan de vorige, er zit een blikkerig geluid in en de aanslag is onregelmatig.

Berlijn 30 October 1944. Brief 123 : Ik heb voorlopig meer reden me ongerust te maken over jullie, dan jullie over mij.

123

Berlijn 30 October 1944

Lieve Paps, Mams, en Lily,

Het kost me wel moeite weer aan het schrijven te gaan, maar het moet toch maar. Niet dat er niets te vertellen is, integendeel, als je lang niet geschreven hebt valt er wel het een en ander mede te delen, maar het hopeloze van dit schrijven is, dat je niet weet wannéér en of het wel aankomt. Boven dien hebben wij het hier net als vroeger, en jullie leven onder zeer veranderde omstandigheden. Ik heb voorlopig meer reden me ongerust te maken over jullie, dan jullie over mij. Ik hoop maar dat jullie het een beetje rustig hebben in Utrecht, en dat de buren geen last veroorzaken in het andere einde van de straat. In de brieven van Paps en Mams van 23 Sept. en 4 Oct. staat eigenlijk niets dat me een goede indruk geeft hoe jullie nu leven. Het is natuurlijk als maar afwachten, en nog eens afwachten, dat begrijp ik wel. Ik vrees dat de oorlog in de komende week naar Utrecht door zal dringen, een ellendig gevoel is het, niets anders te kunnen doen dan afwachten en liefst zo weinig mogelijk aan al die narigheid denken. Maar laat ik me niet te veel bezig houden met jullie narigheden, daar weten jullie meer van dan ik, en het heeft geen zin daar den nadruk op te leggen. Hoe onbelangrijk het allemaal ook is, ik zal dus toch maar over gaan tot het vertellen van wat hier allemaal gebeurt.

Ten eerste onze woning. We zaten eerst met zijn vieren, twee aan twee in de hoek van een zaal, de andere bedden waren niet beslapen. Nu is er echter een ander lager ontruimd, en de hele zaak is vol gekomen. Voornamelijk Belgen, die zeer veel lawaai maken en wat erger is, een taaltje spreken waaraan je je dood ergert. Ja, die kerels spelen het klaar om twee woorden Vlaams, twee woorden Waals!! En een woord Duits in een keurige mengsel uit hun mond te slingeren. Vooral aan het would be Frans van de heren erger ik me dagelijks. Maar, Jan en ik hebben het in ons hoekje nog niet zo slecht, het is best uit te houden.

Wat het eten betreft gaat het nog best hier. Weliswaar wordt het steeds minder , en vooral met de groenten gaat het tamelijk slecht, maar er is geen sprake van dat ik magerder wordt. Jan Egberts breng tegenwoordig mee wat hij aan aardappels en brood overhoudt in (Herzberge) zijn ziekenhuis, en dat scheelt ook weer wat. Wat de muziek betreft, wordt het steeds minder. Toevallig heb ik gisteren nog een concert gehoord in een kerk, maar dat zal voor de eerstvolgende weken wel het laatste concert geweest zijn. Onze voordrachten over muziek gaan nog steeds door. Elke twee weken een voordracht. We zijn nu aan het oefenen in het bepalen uit welke tijd een bepaald muziekstuk kan zijn. Het is erg moeilijk, maar je voelt echt dat je vorderingen maakt.

In mijn vorige brief heb ik ook geschreven over de wiskunde (colleges) voordrachten die we (Jan dB en ik) tegenwoordig ijverig bezoeken. Het is erg prettig en een goede hersengymnastiek. We krijgen sommetjes op en zo, we moeten er echt voor werken, want eenvoudig is het niet, daar heb je tenminste later nog wat aan, als ze niet verbranden.

Zoals ik in mijn laatste brief al schreef, is mijnheer Fischer naar Holland, zijn zoontje is omgekomen bij een bombardement op Velp. Deze week zou hij terug komen, maar ik heb geen verbinding met hem kunnen krijgen, zijn telefoon geeft geen gehoor. Ik denk haast wel dat hij in Holland is gebleven.

Om me weer eens te herinneren wat er allemaal gebeurd is, kijk ik nog even mijn dagboek door. Op 4 October, de dag waarop jongste brief van mams gedateerd is, waarin ze zich bezorgd maakt over me, op vier October dus, heb ik een van de mooiste concerten gehoord die ik ooit hoorde. De achtste van Bruckner, in de staatsopera. Ik had prachtige plaatsen, Karajan was dirigent. Dit concert zal ik nooit vergeten omdat het precies aan mijn stemming aansloot. Bruckner is zo mooi, zo meeslepend en hartstochtelijk zonder een greintje sentimentaliteit. Wat dat betreft sluit hij zo prachtig aan aan deze tijd, hij is zijn tijd een halve eeuw vooruit geweest. Voor ons is er geen gelegenheid meer om sentimenteel te doen, dan gaan we te gronde. Maar laat ik niet te veel doordraven, ik wil even bewijzen dat het geen zin heeft erg ongerust te zijn (Dit advies geldt ook voor mezelf!)

Mijn werk op de fabriek is nog steeds zeer prettig, veel vrijheid en tamelijk wetenschappelijk. Jan de Boer en ik zitten tegenwoordig met de schrijftafel bureaux naast elkaar, zodat we gezellig kouten kunnen.

Zo, mijn brief is weer eens bijna klaar. Ik heb enkele dingen uit mijn vorige brief herhaald, maar dat kan, gezien de omstandigheden geen bezwaar zijn. Dat beide brieven jullie bereiken zullen, is niet te verwachten. Met Kerstmis zal ik nog wel niet thuis zijn, maar laten we het dan maar op volgend jaar Kerstmis houden, belangrijker is dat we elkaar dan weer gezond op de Maliebaan 127 terug vinden. We maken al voorbereidingen voor het Kerstfeest hier, een Kerstfeest dat moeilijker zal zijn dan dat van 1943.

Veel liefs en maak je geen zorgen over mij

Oswald.

Maandag 30 October 1944. Oos : Het offensief in Holland is juist afgebroken, ik ben benieuwd of ik die brief nog wel terug zie.

Alarm Nr 159 van 19:30 tot 20:20

Alarm Nr 160 van 21:50 tot 22:55

30 October

Vandaag brief 123 naar huis geschreven. Het offensief in Holland is juist afgebroken, ik ben benieuwd of ik die brief nog wel terug zie. Het is geen lolletje naar huis te schrijven in deze tijd, je haalt je alles wat er wel gebeuren kan in je hoofd, en dat is niet veel moois.

Dr J. haalt weer eens gekke dingen uit zijn herinnering op. Vandaag zegt hij plotseling: Halten Sie mahl einen Vortrag über den Einfluss der Zwiebelkultur auf die Kirchenmiziek in Südfrankreich! En “de invloed van de vorm van vissenstaarten op de golven van de zee.

Twee maal alarm vanavond, eerst vlak na het eten, daarna toen ik met één been in bed stond. Jan en ik schatten beiden het max. aantal alarmen in 24 uur dat wij in Berlijn mee zullen maken op vijf.

{Houdt u maar eens een voordracht over de invloed van de uienteelt op de kerkmuziek in Zuid Frankrijk.}

Jan :

Maandag 30 October 1944.

Ik wilde vanmiddag nog proberen kaarten te krijgen voor het concert in de Staatsoper van a.s. Zondag. Maar om 6 uur was alles al dicht. Nu heet het: vanaf vijf uur kaartenverkoop voor de “Berufstätige”, en iedere instantie schermt met leuzen als “alles für die “Berufstätige”, “die Berufstätigewerden bevorzugt abgefertigt”, enz. enz. Maar in de pracrijk komt van dat alles niets terecht, en zit je als “Berufstätige” overal naast.

Ik heb trouwens een vermoeden dat er zwaar met de kaarten geknoeid wordt.

Zondag 29 October 1944. Oos : Mozart brengt me altijd naar huis met mijn gedachten, dat is wel heel merkwaardig.

Zondag

Lekker uitgeslapen. Heerlijk gegeten, en naar de Marienkirche. Loudate Dominum en Ave Verum van Mozart openen het programma. Mozart doet me altijd aan thuis denken. Vandaag zijn ze misschien naar de kerk geweest, ze hebben het in ieder geval koud gehad en ze hebben honger. Dit laatste staat wel vast voor de hele winter. Ik hoop dat het in de stad rustig blijft, dan zal door ons wel niet zo veel honger geleden worden. Mams en Paps zijn altijd nogal voorzichtig geweest. Hoe zouden ze het maken? Mozart brengt me altijd naar huis met mijn gedachten, dat is wel heel merkwaardig.

“Ein Deutches Requiem” van Brahms deed wel heel merkwaardig aan. Brahms is hier eigenaardig, heel anders dan in zijn symphonieën. Het tweede deel vond ik het mooiste: Den alles Fleisch ist … …

Daar doet Brahms ook veel een Wagner denken. Het is echter of het luisteren naar de opera’s het stichtelijke van deze muziek afgenomen heeft. Er is geen sprake van dat je hier werkelijk gesticht naar huis gaat, wat eigenlijk de bedoeling is. Daarvoor is meer Bach’s muziek nodig, of een Missa solimnis. Jan vond het zesde deel, “denn wier haben hier kein bleibennd Statt” het mooist.

Na afloop, we zaten weer eens met een rij van tien Hollandse studenten naast elkaar, naar Fr. Rose, in de wandeling genoemd Roselaar. Groenhart, zoals altijd langzaam en traag, komt natuurlijk niet mee als we in Alex op de trein stappen. Jan Nico en ik zijn de gasten van Fr Rose, naar aanleiding van een bezoek van Dr Helm, arts in het Virkone ziekenhuis. Evenals de vorige keer, had hij weer prachtige opmerkingen zoals: Alte Nuter werden entweder Locusfrauen oder sie gehen ins Kloster … …

Zijn oordeel over de Hollanders is sinds de vorige keer aanmerkelijk verbeterd, maar hij vertoont toch nog geen bewondering voor de Hollanders.

Na achten op straat nog naar huis, helemaal gerust zijn we er niet onder maar nu ja …

Helm heeft prachtig gezongen, maar het is jammer dat hij zijn gezicht zo vertrekt.

De Marienkirche anno 1945

Berlijn 28 October 1944 Brief 122. Met kerstmis zal ik nog wel niet thuis zijn en hier zal het wel niet zo gezellig zijn als vorig jaar.

122

Berlijn 28 Oct. 1944

Lieve P.M. en L.

Ja, nu is het dan zover, ik heb er spijt van dat ik niet regelmatig door geschreven heb. Gisteren ontving ik een brief van Paps (23 Sept.) en van Mams een kaart en een brief van 4 Oct. Ik ben blij dat ik bericht heb, maar ik maak me toch nog steeds erg ongerust. Heus, dat wij toevallig zonder kleerscheuren van deze rommel af zouden komen komt me zo onwaarschijnlijk voor, dat ik steeds verwacht een of ander onaangenaam bericht te ontvangen. Fischer is niet teruggekomen van zijn laatste verlof, ter gelegenheid Ik kan tenminste geen gehoor krijgen telefonisch. We moeten hier als buitenlanders tegenwoordig ook om 8 uur binnen zijn, een gezellige boel is dat, die je weer een thuis doet denken. Verder is er eigenlijk niets te vertellen, alles gaat zijn oude gangetje. De nachten worden langer, we krijgen vaker alarm, het eten wordt minder, maar alles gaat verder zonder noemenswaardige storing. Van Yvonne Koch kreeg ik weer eens een brief, het schijnt haar wel te bevallen dat “interessante leven”. Ze vertelt natuurlijk sterke verhalen. Nu lieverds, ik beloof mijn leven te beteren, en weer normaal te schrijven, dat is toch maar beter. Met kerstmis zal ik nog wel niet thuis zijn en hier zal het wel niet zo gezellig zijn als vorig jaar.

Veel liefs

Oswald

Zaterdag 28 October 1944. Oos : Ik heb me geërgerd aan een boekje over de actie van politietroepen in het Oosten.

28 October Zaterdag.

Van de Lagerführer voor Hans, Jan en mij een papiertje gekregen dat we een beetje later mogen thuiskomen, in verband met de voordrachten van Borris.

Wat boeken gekocht. Ik heb me geërgerd aan een boekje over de actie van politietroepen in het Oosten. Het eerste plaatje: Direct na de bezetting begint de taak van de politie: razzia in de Jodenwijk. En dan verwondert men zich over de gruwelen van de Bolsjewieken in Oost Pruisen, waarbij men dan nog bedenken moet dat de Russen een “natuurvolk” zijn, bij lange na niet zo beschaafd. “Nicht ärgern, bloss wundern”.

Het is enorm vies weer, regenachtig en vies. Bij Borris alles weer het oude, ik heb de photo’s bij me waarover ze erg in hun schik zijn. Volgende week is Borris jarig. De les was weer erg aardig, de analyses gaan al iets beter. Debussy en Hindemith raadde ik al direct goed, en bij de anderen was ik ook niet meer dan een eeuw verkeerd in de jaartallen. Maar moeilijk was het weer.

Bij onze thuiskomst treffen we een merkwaardig tafereel. We verwachten een levendig tafereel van schreeuwende Belgen, en wat vinden we? De helft van de Belgen is er niet, en de andere helft ligt te snurken in bed …… De andere avonden schreeuwen ze tot elf uur, en vandaag, nu ze uit kunnen slapen, liggen ze om negen uur in bed. Met Jan nog wat na gepraat in ons gezellige hoekje.

Jan : 

Zaterdag 28 October 1944.

…

’s Avonds zijn we naar Borris geweest. We hadden officieel permissie om om 12 uur thuis te komen van de Lagerfürerin. Helaas moesten we het papiertje weer inleveren, ik had het graag bewaard.

Borris hield weer een stijloefening, d.w.z. hij speelde een onbekend stuk en het auditorium moest zeggen uit welke tijd het stamde.

…

28 October 1944. Aus dem Führerhaubtquartier : Der Feind erlitt besonders hohe Verluste.

27 Octobet 1944 Aus den Führerhaubtquartier : Terrorangriffe auf Walcheren

Vrijdag 27 October 1944. Oos : Post uit Holland, na meer dan een maand zonder post, dat is gevaarlijk voor heimwee.

Vannacht:
Alarm Nr 157 van 22:45 tot 23:30.
Alarm Nr 158 van 00:40 tot 01:30.

27 October

Mijn slechte bui begint wat te minderen, je went aan alles.

Het begint echt winter te worden, we kunnen haast niet meer van herfst spreken. Het is dus gelukt een ineen storting in de herfst te voorkomen, en het zal wel voorjaar worden voor er tekening komt in de strijd.

Drie brieven van thuis, en zelf heb ik helemaal niets geschreven, een maand lang. Dat is toch maar erg vervelend. Ik voel zo nu en dan behoefte dat eens recht te zetten, wat wellicht bij het lezen in de gedachten zou kunnen komen: onverschilligheid van mij t.o.v. wat er in Holland gebeurt. In werkelijkheid zit me dit alles zéér dwars, en dat ik pessimistisch ben over hetgeen alles nog gaat gebeuren is wel bekend. Maar ik schrijf mijn dagboek ’s morgens, en dan ben ik niet in de stemming om over thuis te schrijven. Op het ogenblik speelt de strijd in het Westen zich weer voornamelijk in Holland af. Voorlopig beneden de Moerdijk, maar dat zal, vrees ik, niet lang duren. Utrecht zal heus nog wel veel genoemd worden later….

Vandaag weer wiskunde college van de “dikkerd”. Een aardige vent, maar hij moest niet zo de gewoonte hebben heldhaftig te beginnen en te eindigen.

Vandaag, of liever vannacht, twee maal uit bed voor alarm.

Brief van Mams van 4 Oct. Ze maakt zich druk over een pakket dat ik ontvangen heb. Ik krijg sterk de indruk dat ze thuis nog niet goed beseffen wat er aan ’t handje is in de wereld. Zouden ze nog een harde les krijgen? Ook van Paps nog een brief, en van Mams nog een kaart. Post uit Holland, na meer dan een maand zonder post, dat is gevaarlijk voor heimwee. Vooral als je dan nog ’s nachts twee maal uit je bed gehaald bent.

Jan : 

Vrijdag 27 October 1944.

Vanmiddag moest ik in de wiskunde oefening voor het bord voorwerken. Iets wat ik van mijn leven niet gedroomd heb: in een brandweeruniform voor een stel oudere Duitschers in het Duitsch voor het bord sommetjes te moeten maken. Diegenen die nog niet door hadden, dat ik buitenlander was, hebben het nu wel gemerkt.

Maar het was wel aardig.

…

Utrecht 16 en 23 Sept, en 4 Oct. Brieven van Paps en Mams : De aanvoer van gewonden en krijgsgevangenen geeft een droevig beeld van wat er gaande is.

Van Mams:

Utrecht 16 sept ‘44

Mijn lieve Oos, nog steeds niets van je ontvangen. Wij hopen dat je het goed maakt. Redelijkerwijs is er geen reden voor ongerustheid over je, maar wij zouden het toch prettig vinden bericht te ontvangen. Hier alles zijn gewone gang. Het huishouden wordt hoe langer hoe ingewikkelder, maar ’t is nog wel te doen. Als ’t niet erger wordt mogen wij ons gelukkig prijzen. Paps nog steeds thuis. Hij zal volgende week nog eens proberen weer naar kantoor te gaan. Wij zien verlangend naar je thuiskomst uit en vragen ons af wanneer en hoe die zal plaatsvinden. Wij zullen elkaar wel heel wat te vertellen hebben, dàn! Een stevige pakkert van je Moeder.

Van Paps:

Utrecht 23 September 1944

Mijn beste Oos,

Hoewel ik meen met recht te mogen betwijfelen of deze brief je ooit zal bereiken, ga ik toch maar tot schrijven over onder het motto: “je kunt nooit weten”.

Het is hier tot nu toe nog volkomen rustig al is de oorlog langzamerhand in de onmiddellijke nabijheid gekomen. Natuurlijk zijn er hier ook wel symptomen die daarop wijzen, veel heen en weer geros enz. maar daarmede houdt ook alles op, behalve dan dat de aanvoer van gewonden en krijgsgevangenen je een droevig beeld geven van wat daar, dichtbij, gaande is.

We maken het overigens allen hier nog best en zijn vol goede moed. Ik meen dat je nu over ons nog weer in de rats zit, zooals wij 1½ jaar over jou zitten, maar ik geloof dat dit overbodig is. Natuurlijk zit een ongeluk in een klein hoekje, maar zooiets kun je niet altijd voorkomen, zelfs in gewone tijden. Veel extra risico geloof ik niet dat wij lopen gezien de ontwikkelingen der krijgshandelingen. Het verloop is wel zoo ongeveer als ik verwacht had en we komen allengs in en zak te zitten, waar niet zulke heele harde slagen zullen vallen, vermoed ik. Dus maar moed gehouden, de beëindiging komt met snelle schreden en laat ons hopen dat we elkaar spoedig gezond van lichaam van geest weer zullen terugzien.

Ik ben hier nu in huis gebonden aangezien er geen treinen meer lopen, maar ik heb nog telefonische verbinding zoodat ik de belangrijkste zaken van hieruit kan behartigen. Griezelig is het natuurlijk voor Mams en Lili maar prettig dat ik in deze dagen ook thuis ben.

Maak je nu maar niet ongerust, we slaan ons er hier wel doorheen; hou jij je nu ook maar taai en heb wat geduld dan zullen we hopen dat alles nog weer op zijn pootjes terecht komt en dan zullen we weer zien.

Dag beste jongen, groeten van allemaal natuurlijk en tot spoedig weerzien al zal dat nog wel een paar maanden duren. We blijven in gedachten bij je.

Vader

Van Mams:

Volgens poststempel: Utrecht 4 Oct

Mijn Lieve Oosje,

Daar zitten we nu, in afwachting van de dingen die komen zullen en zonder enig bericht van je! Een paar weken geleden was er enige opwinding, maar nu is alles weer bedaard en bewaren wij onze ziel in lijdzaamheid ons afvragend hoelang nog alles zal lam liggen. Paps is nog steeds thuis, natuurlijk. Hij maakt zich erg verdienstelijk voor de voedselvoorziening, die niet zoo erg makkelijk is. Wij zijn overstroomd door appelen en peren; waarschijnlijk omdat zij helemaal niet vervoerd kunnen worden. En dan te bedenken dat jij er waarschijnlijk niet één krijgt! Begin september heb ik er je nog gestuurd, met een stuk kaas en een pot jam en wat genot de week daarop heb ik geïnformeerd of het pak vertrokken was en zij zeiden van wel. Maar of het áán gekomen is en hoe? Ik vrees dat ik dat pas zal horen als wij vrede hebben, en dan hoop ik maar dat het heel gauw is. Heb geen zorg over ons. Wij hebben voedsel genoeg, daar ik nu pas begin aan dingen die ik al meer dan 4 jaar bewaard heb. Als je dit epistel ooit krijgt brengt het je een stevige pakkert van je moeder.

Donderdag 26 October 1944. Oos : Toen ik net stond te wateren, kwam er alarm. Na een half uurtje veilig, niets gebeurd.

Alarm Nr 156 van 18:55 tot 19:25

26 Oct. 44

Weer een pestdag. Midde

Hoewel ik vanmorgen weer met een wandeling ben begonnen. Als we vroeg zijn, tien over half zeven in Schöneweide, dan lopen we naar de fabriek. We hoeven ons dan niet te ergeren aan de volle trams.

Mijn werk onder leiding va Rieß is natuurlijk niet leuker geworden, maar ik moet toegeven dat de richting waarin hij wil toch wel vooruitzichten heeft.

Het college wiskunde wordt langzamerhand moeilijker, ik zal mijn best moeten doen om het te volgen.

Toen we wilden gaan eten in de Elsasserstrasse, waar je zulke beste wildragout krijgt voor {een bon voor} 50 gr vlees, zonder vet, en ik net stond te wateren, kwam er alarm. Na een half uurtje veilig, niets gebeurd.

Brief van Yvonne, wat een verschrikkelijk onbenullig kind is dat toch. De brief dateerde van 3-10-44. Drie weken, uit Thüringen, dat is wel erg lang.

Om 8 uur binnen zijn, ter bevordering van onze nachtrust! Moet je net met zo’n stel Belgen op een zaal liggen … …

De argumentering is wel erg dom. Het is gewoon pesterij. Net of Duitsers geen slaap nodig hebben.

Jan komt op bezoek, wat verlaat door het alarm.

Belgen spreken hun taal:

Hij rookt sigaretten, ’s avonds avant de coucher in bed.

Donderdag 26 October 1944.

Vannmiddag hadden we weer wiskunde college. De stof zit toch niet meer zoo vast in mijn onderbewustzijn, als ik dacht, en ik moet terdege opletten om het te kunnen volgen. Maar dan vergeet je tenminste eens even de alledaagsche beroerdigheid.

…

Van huis ontving ik weer twee brieven. Sombere vooruitzichten: geen gas, geen electriciteit, geen huisbrand. {-olie ter verwarming van het huis}

…

Meinigen 3 October 1944. van Yvonne : Ondertussen ben ik bijna dood geweest. Bij ons in het Offz. Heim, is nl. geen bommenkelder.

Deze brief is van Yvonne Koch, die in de Maliebaan op nummer 129 woonde (buurmeisje dus), en van Duitse afkomst is. Door deze afkomst is zij in her Duitse leger ingelijfd.

Meiningen de 3 . 10 . 44

Beste Oswaldt,

Ik was verbaasd, eindelijk iets van je te horen! Ik dacht minstens dat je dood en begraven was. Maar doch kan ik begrijpen dat het lang duurde omdat je nu eenmaal een “man” bent. En “mannen” en “schrijven” past zeer zelden bij elkaar! Ondertussen ben ik bijna dood geweest. Bij ons in het Offz. Heim, is nl. geen bommenkelder, en dus moeten wij, als er alarm is, in de tuin. Die tuin is heel groot (50 Ha). Nu was er weer alarm, en wij waren in de tuin. We kijken naar de Tommies die overvliegen, en zien er eentje terugkeren. Hij vliegt over ons heen, en wij kijken hem stomverbaasd na, en plotseling horen we bommen aankomen. We lieten ons snel op de grond vallen, en op 100 meter afstand vielen 8 bommen, en alle scherven, boomtakken en zand kwamen boven op ons terecht. Eentje heeft een hoofdwond opgelopen, en ik heb op mijn rechter voorarm een kanjer van een scherf gekregen, zodat ik 2 weken in een verband moet lopen.

Ja, over Feldpost krijg ik nog brieven. Moeders laatste brief dateert van 12.9 en de laatste brief uit Holland dateert van 19.9. Natuurlijk zal ik het je laten weten als er iets bijzonders is. Ik ben ook vreselijk ongerust, maar ja, wij kunnen er niets tegen doen. Ik ken hier ook een hoop Hollanders. Met een van hen ga ik iedere Zaterdagavond naar de bios. Dat is dan mijn “Hollandse avond”; en ik verheug me er telkens op weer een hele avond “Hollandse” te kunnen zijn.

Het eten is prima: wij Stafshelferinen krijgen het soldateneten, uitstekend, en overvloed. Buiten de diners krijgen we 2 grote kommiesbroden in de week, 1 wittebrood in de 14 dagen, een zakje snoep per week. 2 flessen rode wijn en 1 fles Sekt per maand. 60 sigaretten per maand, en verder iedere avond onze 50 gr boter en ham, of kaas, of honing, of witte kaas, of worst. Dat het gauw afgelopen zal zijn geloof ik niet.

En nu moet ik weer gauw aan het werk anders “schimpft” mijn chef de Oberstleutnant!!

Tot kijk en hartelijke groeten

Yvonne

25 October 1944 26e Vergadering van de Spreekrans : Helaas met enige kanttekeningen.

Bij deze lezing moeten helaas enige kanttekeningen geplaatst worden.
1  Wat onder het kopje Magnetisch kompas wordt beschreven als declinatie is de variatie. De declinatie is de afstand in graden van een hemellichaam Noord van de hemel-evenaar. (indien Zuid dus negatief).
2  Het gebruik van het sextant wordt ingewikkelder uitgelegd dan nodig. Bijgaande foto's maken duidelijk dat, als men de kim in de linker helft van de grote spiegel, en het object in de rechter helft op gelijke hoogte ziet de hoek tussen de twee op de schaal aan de onderkant kan worden afgelezen. Men dient in deze wel op te passen dat men deze afstand niet schuin meet, maar door licht te zwaaien vast stelt de kleinste hoek te meten.
Het toestel is zo geconstrueerd dat hij na het de meting blijft staan zodat men rustig naar een plaats kan lopen waar voldoende licht is om af te lezen en de waarneming op te schrijven. Daar de meeste metingen in het schemerduister plaats vinden, als men zowel de kim als de sterren kan zien, is dit wel handig.

De achtergrond bij de foto's slaat natuurlijk nergens op, dat hoort een zee met goed zichtbare kim te zijn.

Woensdag 25 October 1944. Oos : Ik leer hier meteen voor later, dat zal me niet meer overkomen.

25 Oct.

Vandaag een pestbui. Riess is daarvan de oorzaak. Nu mijn onderzoekingen over weekmakers goed gaan, trekt hij alles aan zich en begint te schoolmeesteren. Ik moet precies doen wat hij zegt, en hij doet net of hij het nu zover gebracht heeft. Hij komt zelfs “helpen” en schopt alles in de war. Hij verhindert me de proeven te doen die ik me had voorgenomen. En het mooiste is, dat ik begonnen ben met op een gebied te gaan werken waar hij niet wilde gaan, n.l. bij 95% weekmaker. Hij heeft me toen “toevallig” vrij gelaten in mijn plannen. Niets meer vertellen dat is alles, en vooral niet te veel ergeren. Ik leer hier meteen voor later, dat zal me niet meer overkomen.

Vanavond Spreekrans, lezing van Wart v Mieghem. Hans is een goede voorzitter. Het “senioren convent” is weer in ere hersteld. Kees Booy komt ineens binnen zetten, en heeft veel plezier in onze Spreekrans.

Na een pudding naar bed.

Jan : 

Woensdag 25 October 1944. 

Onze Spreekrans moest door het intreden van de bezetting van de bedden in de conversatiezaal, weer naar boven verlegd worden, wat lang zoo gezellig niet was. maar er is nu eenmaal niets aan te doen.

De voordracht, die we te horen kregen was van Ward van Miechem, over navigatie. Hier en daar greep hij wat hoog, maar het meeste was nog wel te volgen, vooral daar de meesten van ons de zaak nog gehad hadden op de HBS, en het dus ergens in ons onderbewustzijn zweefde. …

24 October 1944. Rundschreiben: Aus landische Arbeitsfräfte.

Dinsdag 24 October 1944. Oos : Hij wil bij de beoordeling van de gelatinering zelfs gepolariseerd licht gebruiken!

Dinsdag 24 October 1944

Vandaag met goede moed en veel “zin” in mij werk begonnen. Geleringsproeven. Ik stel me er veel van voor, en de eerste proeven duiden er wel op dat ik een goede greep heb gedaan in de methode van aanpakken. Er zit wat in. Rieß komt kijken als ik net met Eckert over deze zaken praat. Hij is eerst helemaal niet enthousiast geweest over het feit dat ik bij 90% weekmaker wilde werken, maar nu er resultaten te zien zijn geeft hij allemaal raadgevingen in alle mogelijke richtingen, zodat hij het wel zal zijn die het “gedaan” heeft als het goed gaat. Hij wil bij de beoordeling van de gelatinering zelfs gepolariseerd licht gebruiken! Dan komt Hoffmeier er nog bij, die wel is waar verstandiger opmerkingen plaatst, maar toch de kern van het verdere onderzoek niet kan aangeven. Ik vertel nu niets meer, op aanraden van Eckert, die de hele zaak heel goed door heeft. Zelfs Jüngling, die in het begin al gezegd heeft dat het niet zou gaan (dit zegt hij uit principe altijd) is enthousiast geworden.

Hofmeier vraagt aan onze docter hoe het zit met een silicaat bepaling. “Ja, das ist eine schwierige Sache, einen Platintiegel habe ich zwar, aber trotz dem … …” Waarop de chef zegt: “Na, na, Herr Doctat, wir sind hier doch nicht im vierten Semester!”

Vandaag is het op de fabriek al bekend dat de buitenlanders om 8 uur binnen moeten zijn. Alleen in ons lager is er nog niets gezegd.

Met Bob en Thijs het “Schetenpotje” opgemaakt in Friedrichshagen. Het is wel een half jaar geleden dat ik daar voor het laatst geweest was. Hoewel het donker was, deed het toch goed weer eens in een bekend plaatsje rond te lopen. Het eten in het restaurant (bij de Bürgerbräu) was uitstekend.

Vandaag van de Italiaan een Frans krantje. “l’avenier” gekregen. Er staat in dat er nog wel een groot offensief kan komen. De Engelsen hebben in ieder geval voorbereidingen getroffen. Gaat dit niet door, dan wordt het straks erg met de luchtaanvallen. En met het eten … enz. enz. We gaan nog niet naar huis, nog lange niet, nog lange niet, … …

Bastiaanse, bij afkorting Bas, moet gaan werken! We staan allemaal paf, en hebben diep medelijden met hem. Gelukkig is het maar 6 uur per dag, voorlopig.

24 October 1944 uit 'L Avenier

23 October 1944. Aus dem Führerhaubtquartier

Maandag 23 October 1944. Oos : Vandaag plezier in mijn werk. Ik heb een roerinrichting gemaakt, die prachtig loopt.

Alarm Nr 155 van 19:10 tot 19:50

23 Oct.

Vandaag plezier in mijn werk. Ik heb een roerinrichting gemaakt, die prachtig loopt. De bedoeling is gelatineringsproeven te gaan doen, de methode is volledig van mezelf. Ik hoop dat ik succes heb, dit onderwerp interesseert me wel.

Jan dB kwam gisteren opgetogen thuis, hij vertelde dat er nu eindelijk een jongetje was geweest dat de juiste(?) waardering had getoond voor zijn brandmeestersuniform. Het was een jochie van de Hajot {HJ: Hitler Jugent} dat stijf in de houding sprong en salueerde.

Vandaag een koffer met kleren naar Roselaar gebracht, zomerkleren. Snel naar huis, en juist alarm op het moment dat ik de eerste winkel binnen stapte. Zo vroeg, om 7 uur, hebben we nog geen alarm gehad.

Mijn voordracht naakt – volgende week zal ik moeten spreken. Een brochure “das Naturbild der Physik” wilde ik vertaald voorlezen, maar vertalen valt niet mee …… verder zijn de Nelgendie nu onze “Gemeinschaftsraum” bevolken poep vervelend (daarover later meer). Ik heb vanavond geen gelegenheid aan de voordracht te werken.

Jan :

Maandag 23 October 1944.

Het was vanavond voor het eerste dat we bij Frl. Rose door luchtalarm overvallen werden, van 7.10 – 7.50. in de stad zijn tusschen Gesundbrunnen en Westend zijn nogal wat luchtmijnen gevallen.

…

Zondag 22 October 1944. Oos : Een Deense film gezien het is merkwaardig dat deze film sympathiek aandoet.

Zondag

Naar Hertzberge. Jan ligt op bed te slapen, die luiwammes. Eerst nog wat gegeten, en toen met Jan E en Witkop naar de bios. Een Deense film gezien (het regent zo’n beetje, daarom naar de bios!) het is merkwaardig dat deze film, waar toch beslist veel fouten en onvolkomenheden in zitten, sympathiek aandoet. Na afloop nog een biertje gedronken en naar huis. Met Jan wat nagekaart. De Belgen zijn vervelend. Vroeg naar bed.

Jan heeft antwoord gekregen op een brief aan de kampcommandant van een Nederlands krijgsgevangenkamp. Het luidt als volgt:

Beiden stonden we versteld van de nette toon in dit briefje. Als de hele behandeling daar zo is, dan is het geweldig, en dan zijn de verhalen die hierover de ronde doen niet waar…. Als weliswaar…

Jan : 

Zondag 22 October 1944.   {391}

De overige 8 man die nog in Wuhlheide waren gebleven, en niet beter wisten, of ze konden er blijven kregen vanochtend bezoek van een zeer boozen, zeer nijdigen heer Krippendorffer (een van de lui van de afdeling “Wohnheime”) die ze vertelde dat ze ’s middags om half vier daar weg moesten, en naar een lager in Rahnsdorf moesten verhuizen. Waarschijnlijk heeft hij zich zoo dwaas aangesteld, omdat de anderen (en wij trouwens ook in Juli) allen een dag vrij genomen hadden om te verhuizen. Ze springen hier toch maar met je om of je een stuk meubilair bent en meer niet. Enfin, ook dit zal voorbij gaan, en Bredero zei al: “Het kan verkeren.”

…

Teruggaande ontmoette ik eindelijk iemand die mijn uniform wist te waarderen: een klein jongetje van ca. 13 jaar stak demonstratief zijn arm in de hoogte. Alleen weet ik niet of het de juiste waardering is…..

22 October 1944 Aus dem Führerhaubtquartier

Zaterdag 21 October 1944 Oos : Ongedierte, een van de onaangenaamste ervaringen van mijn verblijf hier.

Zaterdag

Onaangename ontdekking tijdens mijn bad in het badhuis, ik heb weer onder het een of ander ongedierte te lijden. Ongedierte, een van de onaangenaamste ervaringen van mijn verblijf hier.

Met Jan dB de stad nog in om boeken te kopen, en gegeten in een restaurant bij Savignyplatz op de Kurfürstendam een ding als Savoy, keurig, deftig, alleen een paar Fransen en wij bedierven het beeld van deftigheid. De juffrouw die bediende was helemaal van streek, ze liep als een kip zonder kop rond, en niemand kreeg zijn eten. Er was weer eens een “Kampfverband” in aantocht en dan wordt iedereen gek hier.

Met Jan de laatste rest A.E.G. snaps opgedronken. De hele zaal is nu vol, de Belgen hebben hun intrek genomen, met veel lawaai.

Nieuwaal 20 October 1944 van Basrend aan Utrecht : De SS is verdwenen. Voor velen een verademing.

Nieuwaal 20 Oct. ‘44

Beste Familie,

Vanmorgen 20 Oct ’44 ontving ik Uwe brief van 13 Oct. van thuis heb ik een brief ontvangen van 29 Sept. ze weten dat ik het goed maak en voorlopig de reis naar huis niet zal beginnen. De laatste weken is het in deze omgeving rustiger minder activiteit van beide zijden. Een keer heb ik voor de Waal gestaan om over te gaan. Om 2 uur kon ik echter pas over. Om 2 uur kwam er echter ook fietsenverordening (goed afgelopen) dus niet vertrokken. Mede door andere berichten uit Holland, werken aan de IJssel-linie, ben ik niet mee op pad gegaan. In Bommel  {Zaltbommel} werken nog steeds mensen. Steeds maar graven of weer dichtgooien. De brug in Bommel heeft even onder het vuur van de Eng. artillerie gelegen.

Ingeschoten met jagerverkenning volgens de Duitsers. Werklieden hebben een andere dag om bovengenoemde reden al eens de vlucht genomen. Evenals Zaltbommel zijn Rossum en Driel {Kerkdriel} geëvacueerd. De Engelsen moeten in Wamel, Dreumel en Heerewaarden zitten. Dit zijn naar deze streek de dichtstbijzijnde bezette plaatsen. Naar de Peisterbander, een streekblad, is Wageningen geëvacueerd en in Eng. Handen. Kesteren en Dodewaard zouden nogal geleden hebben. De laatste dagen weinig activiteit in de lucht. Op Hedel zijn eergisteren nog bommen gegooid door jagers. Burgers krijgen geen toestemming meer om huisraad uit Bommel te halen, de SS is verdwenen. Voor velen een verademing.

Nieuws komt hier niet goed door. Geen reizigers, geen electriciteit soms 1 keer per week een krant. De bevolking van het dorp Brakel is, laatst op het marktplein samengedreven. Een mitrailleur werd in ’t midden opgesteld. Mensen met wapens moesten zich melden voordat er 3x op de claxon van een auto was gedrukt, ander zou er gemitrailleerd worden. Daar het neerkomen van een V1, een reuze klap, is de termijn van 3x claxoneren verlengd tot 8 dagen waarbinnen radiotoestellen en wapens moesten worden ingeleverd.

Werkelijk zouden er ergens radiotoestellen (19) en wapens zijn ingeleverd. Van de 4 mannen die meegevoerd werden zijn er weer 2 terug. In Zuilichem moest elk huisgezin voor een paar handschoenen of een knot sajet zorgen. Zo volgt ook voor deze streek de ene gebeurtenis of vordering de andere op. Hoe lang nog?

Het is inmiddels 20 Sept. Toch blijf ik optimist. De barometer gaat vooruit en … wie weet!

Mijn vriendelijke dank voor de door U genomen moeite.

Hartelijke groeten,

Barend

Misschien heb ik U in de vorige brief al eens bericht wat U m.i. het best kan doen bij eventuele evacuatie. Ik schrijf U dit naar de recente ervaring van de Bommelaars:

1^e Naar zover U kleren en linnengoed niet mee kan nemen, het verstoppen b.v onder vloer of zoldering.

2^e Bureau’s, kasten open laten. Ze worden toch opengebroken.

3^e De Weck verstoppen. Flessen werden leeg gegeten en kapot gegooid.

4 Zorgen dat er geen kookgelegenheid is, electrische leidingen op sommige plaatsen door snijden, bedden en dekens zonmogelijk wegstoppen. Het huis wordt dan misschien niet betrokken om te bewonen.

5^e Kleine kostbaarheden wegzetten. o.a. vulpenhouders, klokjes, zilveren lepeltjes, cassettes, schrijfmachines enz. gewoon op zolder zetten is niet genoeg. De grootste rommel wordt op de kasten gegooid om te zien of er wat kostbaars onder zit.

6^e Gas, water en licht afsluiten.

Voor bovengenoemde handelingen is nogal wat tijd en ruimte nodig. In Bommel kregen de mensen later nog enkele keren de gelegenheid om wat te halen.

B.

20 October 1944. Oos : Ik geloof meer, dat de tragedie die daar achter zit me het meeste beet heeft.

20 Oct. 44

Vandaag weer eens een vervelende dag. Ten eerste zit me die dienstplicht van Helga me meer dwars dan ik gedacht had. Ik heb me eigenlijk de laatste maanden eigenlijk überhaupt altijd beperkt tot een gezellige “kout” en zo nu en dan een aardigheidje. De gezamenlijke wandeling naar het station, een keer in de week kwam eigenlijk nog het meest voor. Ik geloof wel ook dat ze zich er door zal slaan, en dat ze nu niet direct verpest zal worden, maar waarom trek ik me dit geval dan zo aan? Ik geloof meer, dat de tragedie die daar achter zit me het meeste beet heeft. Dat is me nu een brave oerburgerlijke familie. Vader 57 jaar, dochter 22 of 23 jaar, geen zoons. Je zou op het eerste gezicht zeggen dat dit een familie is die wel door deze oorlog heen zal rollen. In het laatste jaar worden nu nog de vader en de dochter militair. Pa bewaakt een concentratiekamp, de dochter zorgt voor de luchtafweer, Flak dienst. Wat moet het voor die twee zijn om de moeder met een hartkwaal achter te laten. Wie zorgt er voor haar? Onbewust zie ik Mams al in de zelfde omstandigheden. Ja, waarom niet, waarom zou mijn moeder nu juist er veel beter aan toe zijn? Mijn lieve moeder alleen thuis met een hartkwaal als lugubere compagnon. En dan hebben deze mensen nog de bof hun huis te hebben behouden. Ze mogen dus niet klagen, en wat voor toekomst gaan deze mensen tegemoet? Het is merkwaardig hoe je het hopeloze van de toekomst van een ander inziet, terwijl je aan je eigen toekomst maar liever denkt.

Bij onze thuiskomst (na de wiskundeles) krijgen we de mededeling dat er een heel stel nieuwe bewoners komen in ons “vertrek”. Commentaar overbodig. De buitenlanders die op kamers wonen worden “geregistreerd” en dus moeten allen die geen vergunning hebben van de kamers af.

Fischer is niet terug. Borris houdt geen cursus deze week.

20 October 1944 Das ABC der AEG en verdraaide berichten.

Verdraaid! Wat staat er nu weer in de krant?

Donderdag 19 October 1944. Oos : Helga heeft een papiertje gekregen, dat ze “eingezogen” wordt.

Donderdag 19 Oct. ‘44

De dag begint met het kopen van twee kranten, waar de verordening in staat, en commentaar. Het merkwaardige is, dat er in het aanplakbiljet staat, dat D. door al zijn bondgenoten in de steek is gelaten, en gedateerd  25-9-44. terwijl pas gisteren in de krant stond dat er in Hongarije een nieuwe regering gevormd was, dus dat is nog niet eens verraad. Er klopt iets niet. In het “Volk”staat dat Hosty verraad op de lange baan gepleegd heeft.

Helga heeft een papiertje gekregen, dat ze “eingezogen” wordt. Vrouwen verplicht in dienst, voor de luchtafweer heet het. Het is niet zoiets als de “Heimatflak”, waar iedereen een paar nachten aan moet offeren, maar het is domweg soldaat zijn. Zaterdag moet ze zich melden.

Vandaag weer wiskunde college. Jan Egberts op bezoek. We bespreken de toestand in Holland zoals we denken dat die is. Deprimerend werkt dat. Het licht gaat steeds uit, en we zitten een uur in het donker.

Op college heten de reeksen van Taylor naar Taylor, en de driehoek naar Pascal, maar het binomium is beslist niet van Izac Newton, het wordt althans verzwegen, en er worden grapjes gemaakt dat het niet van een mijnheer Binomium is! Zeer typerend.

De Deen offreert ons verrassend een stuk kaas en een blikje leverpastei uit een “Lebenspaket”

Als je de D. vertelt dat Fräulein Harmuth “eingezogen” {ingelijfd} is, dan beginnen ze te lachen. Vrouwen worden toch niet “eingezogen?” Als je dan uitlegt, dat op het ogenblik de meisjes verplicht worden militaire diensten te verlenen bij de Flak, en dat er geen reden is om dit niet gelijk te stellen met de dienstplicht van mannen, dan snappen ze er toch niets van. Het is toch verschrikkelijk dat deze oorlog nog in zo’n stadium is gekomen.

Jan : 

Donderdag 19 October 1944.

…

We waren weer bij de VDI voordrachten; en we kregen nu het binomium van Newton afgeleid. De naam Newton werd overigens niet genoemd, daar gezegd heer een Jood was.

…

De Japanners hebben toch maar pech met hun overwinningen. Steeds als ze de een of andere geweldige zeeoverwinning behaald hebben, landen de Amerikanen op het een of andere eiland. Eergisteren was de groote zeeslag bij Formosa en vanavond staat in de kranten dat de Amerikanen op de Philippijnen geland zijn.

19 October 1944. Vandaag in de krant: Amerikanen landen op de Philippijnen

Voor wie het lezen van de Gotische letter machtig is :

18 October 1944. 25e Vergadering van de Spreekrans

Woensdag 18 October 1944. Oos : Als je zulke dingen leest, dan besef je pas dat er nog heel wat gebeuren gaat vóór er vrede komt.

Woensdag 18 October

Vandaag weer aansporing gekregen tot harder werken. Alle onderwerpen waar ik mee bezig ben worden door Reiß onder de loep genomen, en de voortzetting besproken . Toen ik een voorstel in een bepaalde richting deed, zei Rieß: “Ich lasse Ihnen folle Freiheit wie Sie diese Problemen anfasse wollen” of iets dergelijks. Er wordt dus zelfstandig werk van me verlangd. Ik denk dat het eindelijk tot de Heren is doorgedrongen dat ik geen bliksem meer uitvoerde, ofwel: Nowak heeft een hint gekregen dat er meer gewerkt moet worden.

De dag verloopt overigens rustig. Vergadering van de Spreekrans: verdraaid gezellig, Hans spreekt over het Katholieke geloof en over de mis.

Vandaag staat buiten overal een verordening aangeplakt over de “Volkssturm”, de organisatie van de partizanenoorlog tegen een eventuele bezetter. Als het zover komt dat deze plannen ten uitvoer gebracht worden, dan gaat D. volledig te gronde. Er blijft dan werkelijk geen huis meer staan. Als je zulke dingen leest, dan besef je pas dat er nog heel wat gebeuren gaat vóór er vrede komt.

18 October 1944 Das ABC der AEG

Berlijn 17 October 1944 Brief 121. De toekomst in Holland, zonder kolen, zonder eten, zonder licht, moet wel heel erg zijn.

Berlijn 17 October 1944

121

Lieve Paps, Mams en Lily

Na een maand pauze waag ik het toch maar weer te schrijven. Het ging allemaal zo vlot, en we hadden hoop dat de oorlog snel door Holland heen zou trekken. Het heeft echter niet zo mogen zijn, en Holland is slagveld geworden. Natuurlijk zal het mij pas goed raken als Utrecht genoemd wordt, zo is een mens nu eenmaal. Zaterdag wilde ik weer eens bij Fischer aangaan, en daar krijg ik te horen dat hij weer in Holland zit. Er is een brief gekomen waarin stond dat het zoontje van Fischer bij een bombardement op Velp gesneuveld is. Nu is het bijzondere van dit geval nog, dat Fischer bij zijn laatste verlof twee uur vóór dat de luchtlandingen begonnen, uit Arnhem vertrokken is. Ja, de oorlog begint pas goed voor Holland, zowel op militair als op politiek gebied. Gijzelaars zullen wel weer bij bosjes vallen, en de andere kant van de bevolking heeft zich hier in veiligheid gebracht, hebben we kunnen constateren. De toekomst in Holland, zonder kolen, zonder eten, zonder licht, moet wel heel erg zijn. Honger en koude, de meest primitieve vijanden van de mens, doen weer eens hun intrede, en ik vrees dat er veel slachtoffers zullen vallen.

Hoe gaat het met de polders als er niet gemalen kan worden? Hebben jullie in Utrecht ook kolen gespaard? Dit zijn alleen vragen die ik me stel, en waarop geen antwoord is te krijgen. Vooral Maarten en Nel met hun kleine Petertje zullen het moeilijk hebben.

Maar laat ik me in mijn brief niet bezig houden met vragen die geen nut hebben. Mij gaat het, zoals steeds, goed. Mijn gezondheid is uitstekend, mijn gewicht boven normaal, en ook verder alles in orde. Wat ons het meest dwars zit is de toestand in Holland, maar ook aan die berichten wen je, en je leert, niet te veel zorgen te hebben over dingen waar je niets aan doen kunt. Er is nu eenmaal niets aan te veranderen.

De Spreekrans gaat nog steeds door, jullie krijgen wel geen verslagen meer maar we houden toch nog steeds ons wekelijks cultureel avondje. Er zijn een heel stel nieuwe leden bijgekomen, zodat de verscheidenheid van onderwerpen nog groter is geworden. De aantekeningen worden geregeld bijgehouden, we hopen na den oorlog alle volledig te hebben. Ik ben binnenkort aan mijn derde lezing toe.

Wat de concerten betreft, is er nog wel iets te beleven zo nu en dan. In de Staatsopera wordt zo nu en dan een concert gegeven dat uitgezonden wordt door de radio. Het is moeilijk daarvoor kaarten te bemachtigen, maar zo nu en dan heb ik wel eens wat geluk. Onze voordrachten over muziek gaan ook nog door, en we hebben laatst oefeningen gehad in het herkennen van componisten. Dat is enorm spannend, en je kunt je zoo heerlijk vergalopperen. Borris zoekt altijd muziek uit die niemand kent.

Als nieuwste heb ik te vermelden dat ik wiskunde college loop…. Er worden voordrachten over wiskunde gehouden, met oefeningen, vier uur in de week. Voorlopig ben ik daar acht weken mee zoet. Het gaat gedeeltelijk in fabriekstijd, gedeeltelijk in eigen tijd. Je merkt bij zulke dingen pas, hoe stroef je hersenen lopen als je niet weer echt in je studie zit.

Nog steeds heb ik nauw contact met Jan Egberts. Hij komt Donderdag bij mij, ’s avonds, en ik kom Zondag bij hem. Kees komt dan ook vaak. Het is erg prettig vrienden van vroeger in je buurt te hebben, en niet alleen mensen die je van hier kent. Oude herinneringen doen altijd goed, vooral als je weet dat deze tijden nooit meer terug komen. Als ik nog maar de gelegenheid zal krijgen om af te studeren, dan ben ik al tevreden, meer verwacht ik eigenlijk niet.

De laatste tijd krijg ik ook weer wat meer werk op de fabriek, interessant gelukkig, en ik geloof dat ik gespaard zal blijven voor het lot van andere studenten, die van het kantoor af zijn, en in de fabriek gestuurd zijn, Hans Bornewasser is één van de slachtoffers, en er zullen er meer volgen. Ik heb mijn tijd als arbeider achter de rug! Het is wel goed geweest dat ik niet direct dit baantje gekregen heb, maar ook eerst als gesjochte jongen achter een machine gestaan heb. Het is maar goed dat ik toen niet wist dat het zo lang zou duren.

Zo, lieverds, lievelingen, of hoe jullie heten willen. Maken jullie je niet ongerust over mij, als de oorlog voorbij is kom ik weer naar huis, reken er maar op. Hebben jullie mijn raadgevingen in zake de luchtbescherming nog overgelezen, nu de oorlog dichterbij komt!

Ik hoop maar dat niet alles verloren gaat, en dat tenminste nog iets over is als ik terug kom. Veel liefs, en vooral, veel geluk in deze rampspoedigen tijd.

Oswald

P.S. Hartelijk dank voor het laatste pakket (Sept.) de peren waren verrot, maar de rest was nog goed. OB

Dinsdag 17 October 1944. Oos : Een jonge kerel van een jaar of twintig, moet nodig onder dienst.

Dinsdag 17

Grote verhuizing. Jan en Eckert komen bij ons in de kamer, die ijskast zal dan toch binnen afzienbare tijd gemonteerd worden. Jan en ik helpen R bij het verplaatsen van de tafels enz.

Na werktijd naar Kees. Schoenen weg gebracht naar een Hollander die nu baas geworden is, de echte baas is onder dienst. Een verdomd aardige kerel is dat, die gesjochte Hollandse jongen. Hij werkt goed, naar het schijnt, en hij heeft zelfs een knecht: een Russische officier! Een pracht vent die Rus: hij werkt de hele dag, weet van geen ophouden, en kent twee woorden: Scheisse en Heil Hitler. Verder reikt zijn kennis niet voor wat betreft het Duits.

Met Kees gegeten in de Oranjerie. De band mag natuurlijk niet meer spelen, maar er draaien aardige platen, gedeeltelijk zelfs Franse (Tino Rossi!) en Engelse. Het eten was niet veel, en de ober was ontzettend onbeschoft. “Vijf mark 8” ik maak er veertig van en dan geeft hij 50 pf terug, en zegt: die tien pf. Krijgt U van me! Een jonge kerel van een jaar of twintig, moet nodig onder dienst. Het café daar leeft van de zwarte handel. Een Agfa Karat fototoestel: 1600 Mark. Zo nu en dan wordt er een inval gedaan. De zwarte groothandel is wel een van de ergste instellingen hier.

Jan : 

Dinsdag 17 October 1944.

Vanmiddag hebben we den heelen middag gesjouwd op het lab, alles in verband met de ijskast die een zes weken terug gekomen is. Tot nog toe zaten we in twee gtoote lokalen: in het eene Oswald en Dr. Jüngling, in het andere Eckert en ik. Het resultaat van een en ander is, dat we nu met ons vieren bij elkaar zitten. Het ziet er uit als een echt technisch bureau, vooral als we tusschen 7 en 9 alle vier de krant zitten te lezen. Gezelliger is het zeker geworden, alleen ben ik mijn mooie beschutte plaatsje achter de ijskast kwijtgeraakt, en zit nu in het volle gezichtsveld van iedereen, die dor de gang loopt.

Hoewel ik mij voorgenomen heb, geen post meer in dit dagboek te vermelden, kan ik het toch niet laten, een brief te noemen, dien ik gisteren ontving. Werkelijk het toppunt van beleefd- en correctheid. Ik had n.l. voor ongeveer een week geschreven aan den lagercommandant van Marinus Kruimels kamp {krijgsgevangenenkamp}, of ik hem misschien levensmiddelen mocht sturen, en met hem corresponderen. Zooals ik al zeg, het antwoord was dermate verrassend, dat ik mijn oogen niet kon geloven. Zooiets had ik niet verwacht. Niet eens de gebruikelijke Duitsche groet er onder. Maar het sympatiekste vond ik nog dat Marinus van mijn schrijven op de hoogte gesteld is.

Zelfs de postzegel kreeg ik terug, die ik als antwoord ingesloten had, daar de brief over de veldpost verstuurd is. dat is me in Holland nog nooit overkomen, wanneer ik in den tijd dat ik penningmeester van “Lorentz” was op de HBS, aan de een of andere fabriek schreef, en daarbij postzegel voor antwoord insloot, kreeg ik altijd antwoord met een frankering bij abonnement, en zonder geretourneerde postzegels.